Nie da się napisać dobrego wypracowania z historii sztuki bez osadzenia analizowanych dzieł w kontekście ich epoki. Co więcej, często tych kontekstów, do których trzeba lub warto się odwołać jest nie jeden a kilka. Skąd wiedzieć, na czym się skupić, aby twoje wypracowanie nie poszło w nieodpowiednią stronę lub nie stało się zbyt chaotyczne? W tym artykule postaram się to wyjaśnić i naprowadzić cię na odpowiedni trop, tak aby pisanie wstępu i poszczególnych akapitów nie stanowiło dla ciebie problemu.
Kontekst, czyli co?
Zacznijmy od podstaw. Co mamy na myśli, gdy mówimy o kontekście rozwoju sztuki? Tak naprawdę zawsze jest to połączenie różnych czynników, które można by określić jako mniejsze konteksty czy konteksty poboczne, na które składają się m.in.:
– położenie geograficzne (kontekst geograficzny i kulturowy)
– ustrój polityczny i/lub struktura społeczna (kontekst społeczno-polityczny)
– mentalność epoki/dominująca ideologia lub prądy filozoficzne (kontekst ideologiczny, filozoficzny)
– religia (kontekst religijny)
– ważne wydarzenia historyczne (kontekst historyczny)
– aktualne prądy literackie oddziałujące na sztukę (kontekst literacki)
To najważniejsze i najczęściej występujące konteksty, do których odwołujemy się, pisząc wypracowanie z historii sztuki. Jak widzisz jest ich sporo i w zależności od wybranego tematu oraz dzieł, którymi chcesz go zilustrować musisz zdecydować, który z tych kontekstów będzie twoim „kontekstem przewodnim”, a o których wspomnisz tylko przelotnie lub wcale.
Sprawa jest o tyle skomplikowana, że czasami konteksty są ze sobą wręcz nierozerwalnie związane, np. ścisły związek ustroju i religii politeistycznej w starożytnym Egipcie, który znacząco wpłynął na rozwój sztuki tego regionu, głównie przez ukształtowanie kanonu przedstawienia postaci. W efekcie, kanon jest widoczny w niemal wszystkich dziełach i nie sposób wykonać analizę malowidła lub rzeźby egipskiej bez odwołania się do tych kontekstów, choć jeśli analizujesz np. posąg Mykerinosa z małżonką, w którym nie występuje żaden bóg, możesz większy nacisk położyć na kult faraona i kontekst polityczny aniżeli na kontekst religijny.
Od ciebie zależy, co uwypuklisz a czemu nadasz mniejszą rangę. Ważne by dzieło zostało osadzone w przynajmniej jednym kontekście. Nawet bardzo dobra analiza formalna, np. rzeźby egipskiej, bez wspomnienia o kanonie i jego źródłach pozaartystycznych nigdy nie zapewni ci maksymalnej liczby punktów, ponieważ będzie to tzw. „niepełne opracowanie tematu”.
Zajrzyj do informatora CKE. Na stronie 9 znajdziesz tabelę punktacji za treść, w której na wyższych szczeblach za każdym razem pojawia się adnotacja „Wnikliwy, w pełni poprawny opis i analiza trzech/dwóch przykładów, omówionych ze znajomością kontekstów.” Wniosek jest prosty: kontekst is the king!
Jak dobierać konteksty?
Powyższy przykład z Egiptem pokazał ci już, jak dobieranie kontekstu do dzieła może wyglądać, ale spróbujmy przyjrzeć się jeszcze bardziej skomplikowanemu przypadkowi. Weźmy na tapet sztukę renesansu, bo to naprawdę ważny i złożony okres, w którym wiele z wcześniej wymienionych kontekstów się pokrywa.
Trzymając się sporządzonej na początku listy kontekstów możemy prześledzić, jak wyglądają one w renesansie.
Kontekst geograficzny jest tu istotny, zwłaszcza gdy mowa o malarstwie renesansu, ponieważ wyróżniamy w nim szkoły regionalne. Największa różnica jest widoczna między malarstwem południowym (szkoły włoskie, czyli sieneńska, florencka i wenecka) a północnym (szkoła niderlandzka i niemiecka). Widać to np. we wpływie wzorców antycznych w tym pierwszym regionie i ich braku w drugim. Pomyśl choćby o dziełach Paola Veronese i Pietera Bruegla Starszego – ten sam okres a skrajnie różny krąg tematów i podejście do nich. Dlatego, jeśli na maturze przyjdzie ci pisać o różnicach między szkołami malarskimi, analizować trwanie wzorców antycznych (Włochy i kraje pod ich wpływem) bądź zjawisko realizmu w sztuce (realizm niderlandzki w malarstwie tego okresu) kontekst geograficzny jest tym, do którego trzeba będzie odwołać się we wstępie.
Kontekst polityczny jest w tym okresie mniej istotny, ale społeczny odgrywa ważną rolę choćby w początkach rozwoju sztuki renesansowej. Za jej kolebkę uznaje się Florencję a intensywny rozkwit wszystkich dziedzin sztuki nie byłby tam możliwy, gdyby nie liczne fundacje bogatego rodu Medyceuszy. Podobnie zresztą jak w wielu innych ośrodkach artystycznych we Włoszech. Mecenat bogatego mieszczaństwa może stać się zatem kontekstem, do którego dobrze będzie się odwołać, jeśli dostaniesz temat o narodzinach renesansu, o architekturze świeckiej czy konkretnie rezydencjonalnej (renesansowe pałace miejskie i wille podmiejskie) lub o sztuce kommemoratywnej, czyli dziełach o funkcji upamiętniającej.
Jeśli chodzi o kontekst filozoficzno-ideologiczny w tym okresie jest on szalenie ważny, ponieważ sztuka renesansu jest w dużej mierze efektem ogromnej zmiany światopoglądowej jaką było przejście od teocentryzmu stawiającego Boga w centrum do humanizmu, w którym zainteresowanie artystów zostało przeniesione na człowieka i jego otoczenie. Jest to widoczne na wielu polach, poczynając od znacznie lepszego przedstawiania anatomii człowieka i obserwacji natury na emocjach i głębi psychologicznej bohaterów dzieł kończąc. Jest więc wysoce prawdopodobne, że jeśli temat wypracowania będzie dotyczył ewolucji przedstawienia figury ludzkiej bądź ewolucji pewnych tematów i motywów ikonograficznych trzeba będzie odwołać się do wpływu humanizmu na sztukę tego okresu.
Pamiętaj jednak, że humanizm nie przekreśla całkowicie religii. Wręcz przeciwnie, w renesansie nadal znaczna część dzieł to dzieła religijne, często zamawiane bezpośrednio przez Kościół. Jednak nawet one noszą w sobie humanistyczny rys objawiający się np. w dużo bardziej wiernym ukazywaniu bohaterów biblijnych, wyglądających i zachowujących się jak ludzie z krwi i kości a nie niewzruszone „pozujące” statuy, oraz osadzaniu ich w rodzimym pejzażu. Często dochodzi do łączenia wzorców antycznych z motywami typowo chrześcijańskimi, co również należy mieć na uwadze, gdy wykonujesz analizę dzieł renesansowych.
Ostatnie dwa konteksty – historyczny i literacki – w przypadku sztuki renesansowej raczej nie są na pierwszym planie, o ile nie wybierzesz dzieła, które w sposób bezpośredni odnosi się do jakiegoś wydarzenia historycznego lub do literatury. Zwracaj jednak zawsze uwagę na te konteksty przy innych epokach, ponieważ może okazać się to bardzo ważne lub nawet kluczowe, np. dzieł takich jak „Wolność wiodąca lud na barykady” Eugène’a Delacroix’a czy „Stańczyk” Jana Matejki nie sposób analizować w oderwaniu od kontekstu historycznego.
Zastanów się nad wybranym tematem
Jak widzisz na powyższych przykładach dużo zależy od tematu wypracowania. To on powinien być dla ciebie kompasem. Jeśli dobrze się w niego wczytasz i wyłowisz „słowa-klucze”, czyli to, o co pytają w poleceniu, odpowiednie konteksty powinny przyjść ci do głowy dość łatwo. Jest tylko jeden warunek: żeby mieć w czym wybierać, musisz je wcześniej znać! Dlatego tak ważne jest, aby w trakcie nauki zwracać na nie uwagę. W moim kursie online „Historia sztuki w pigułce” oraz w Vademecum „Matura z historii sztuki” przedstawienie kontekstów rozwoju sztuki to zawsze punkt nr 1 zanim przejdziemy do poznawania artystów i dzieł. Jeśli szukasz sprawdzonych materiałów przygotowanych specjalnie pod maturę z historii sztuki i zgodnych z wymaganiami CKE zapoznaj się z nimi koniecznie, zwłaszcza jeśli jesteś wciąż na początku nauki!
Życzę Ci samych inspirujących tematów, do których bez problemu dopasujesz odpowiednie konteksty! 🙂