Im dłużej uczę historii sztuki, tym częściej mam wrażenie, że spośród wszystkich kategorii analizy formalnej dzieła to właśnie ekspresja sprawia maturzystkom i maturzystom najwięcej trudności. Dlaczego? Dlatego, że większość osób źle rozumie pytanie o ekspresję myśląc, że chodzi wyłącznie o nastrój dzieła. Gdy w dziele dużo się dzieje a postaci wyrażają gwałtowne emocje uznajemy je za ekspresyjne niemal automatycznie. Natomiast w sytuacji odwrotnej zwykle słyszę od uczniów, że w dziele nie ma ekspresji. I to jeden z najczęściej popełnianych błędów. A jest ich więcej! Jeśli tobie też zdarza się podchodzić do analizy ekspresji w ten sposób koniecznie czytaj dalej.

Co buduje ekspresję dzieła sztuki

Ekspresja, pochodząca od łacińskiego słowa expressio (wyrażać) to siła oddziaływania dzieła na odbiorcę. W malarstwie i w rzeźbie znacząco wpływa na nią sposób ujęcia tematu, czyli wspomniana już wcześnie gestykulacja i mimika przedstawionych postać, jednak to nie wszystko. Gdybyśmy bazowali tylko na tym aspekcie dzieła kompozycje statyczne, pełne spokoju i harmonii byłyby pozbawione ekspresji, podczas gdy – spojler – to właśnie ten spokój i harmonia stanowią ich ekspresję. W takie sytuacji nie dałoby się również przeanalizować ekspresji w architekturze a budowle jak najbardziej ją posiadają.

Zatem pierwsza i najważniejsza informacja do zapamiętania to: ekspresja jest w dziele sztuki zawsze! Inaczej mówiąc, każde dzieło jest ekspresyjne (ale na swój indywidualny sposób).

Przejdźmy więc do tego, jak analizować ją w zależności od dziedziny sztuki.

Ekspresja dzieła malarskiego

W malarstwie poszczególne elementy formalne dzieła tj. kompozycja, kolorystyka i światłocień bezpośrednio wpływają na ekspresję. Wszystko zależy od środków wyrazu artystycznego, które zastosował twórca.

Przykładowo, jeśli w kompozycji dominują linie diagonalne i/lub liczne krzyżujące się kierunki (kompozycja złożona, wielokierunkowa, wieloosiowa) niemal na pewno dzieło będzie pełne dynamizmu. W przeciwnym wypadku, mówimy o kompozycji statycznej. Im mniej elementów i ruchu a więcej kierunków horyzontalnych i wertykalnych, tym większe prawdopodobieństwo, że dzieło będzie emanować spokojem, prostotą i harmonią.

Ważne jest też, by zwrócić uwagę na stosunek artysty do świata przedstawionego. Czy postaci są proporcjonalne czy nie? Są pokazane realistycznie lub werystycznie, idealizowane czy może celowo zdeformowane/zsyntetyzowane (uproszczone)? Możliwe, że występuje hieratyzacja, typizacja lub antykizacja (w epokach późniejszych). Przedstawienie może również odchodzić daleko od rzeczywistości i wtedy mówimy o kreacjonizmie, który pojawia się np. w sztuce XX wieku. Tego typu zabiegi są stosowane przez artystów najczęściej właśnie w celu zwiększenia ekspresji dzieła, dlatego trzeba zwracać na nie szczególną uwagę.

Podobnie w kwestii wpływu kolorystyki i światła na ekspresję obrazu. Wąska czy monochromatyczna gama barwna będzie budziła u odbiorcy zupełnie inne emocje niż bardzo intensywna szeroka paleta kolorów, w której dodatkowo występują np. mocne kontrasty barwne i temperaturowe. Wszelkiego rodzaju kontrasty, czy to kolorystyczne czy światłocieniowe, warto podkreślać przy analizie ekspresji, aby lepiej uwypuklić atmosferę dzieła.

Jako przykład oddziaływania efektów światłocieniowych może posłużyć malarstwo barokowe, w którym często występuje światło sztuczne i padające punktowo, zazwyczaj na postać umieszczoną na pierwszym planie. Gdy do tego dodamy jednolite ciemne tło oraz mimikę i gesty pełne emocji przy analizie ekspresji należy wskazać na patos przedstawienia oraz jego dużą teatralizację – reflektorowo oświetlona postać jednoznacznie budzi takie skojarzenia, a jeśli dobrze znasz sztukę barokową na pewno wiesz już, że tendencja do teatralizacji była w niej mocno obecna.

Ostatnim aspektem, na który trzeba zwrócić uwagę jest sposób kładzenia plamy barwnej oraz faktura. Do XIX wieku w malarstwie dominuje dość tradycyjne podejście do zastosowania plamy barwne. Sztuka dąży do mimetyzmu, czyli naśladowania rzeczywistości, a więc jej zadaniem jest „usunięcie się w cień” i sprawienie wrażenia, że to, co widzimy jest prawdziwe. Dlatego też większość artystów dba o precyzyjne posługiwanie się plamą barwną oraz idealnie gładką, „niezauważalną” fakturę.

Wraz z rozwojem sztuki nowoczesnej pojawia się coraz więcej malarskich innowacji, np. przedstawiciele romantyzmu czy impresjonizmu zaczynają malować tak, by uwydatnić dukt pędzla i w ten sposób zwiększyć ekspresję dzieła. Pociągnięcia stają się długie i zamaszyste lub wręcz przeciwnie krótkie, rwane, dynamiczne, co powoduje, że coraz częściej są pierwszą rzeczą, którą zauważamy w kontakcie z obrazem. Do tego, u niektórych twórców, dochodzi malowanie pogrubionymi warstwami farby tzw. impastami, chętnie stosowanymi np. przez Vincenta van Gogha. Ingerencja w fakturę dzieła może znacząco wpłynąć na jego odbiór, co zawsze należy uwzględnić przy analizie ekspresji.

 

Ekspresja dzieła rzeźbiarskiego  

Analiza ekspresji rzeźby pod wieloma względami wygląda podobnie jak w przypadku malarstwa. Dynamizm lub statyczność kompozycji zależy od dominujących kierunków, układu elementów oraz gestów i mimiki postaci. Jeśli dzieło jest polichromowane lub wykonane z barwnych materiałów warto również to uwzględnić, ponieważ tego typu zabiegi mogę mieć wpływ np. na dekoracyjność danej rzeźby (dekoracyjność to jedna z cech z kategorii „Ekspresja”).

Szczególnie ważny aspekt w tej dziedzinie sztuki to sposób opracowania materii rzeźbiarskiej, czyli faktura, która może być gładka, chropowata lub zróżnicowana. Dodatkowo, w rzeźbie XIX i XX wieku może wystąpić również wykorzystanie nowoczesnych materiałów tj. stal czy pleksiglas oraz zastosowanie bardziej skubizowanych kształtów lub form organicznych niekiedy zmierzających w kierunku abstrakcji. Ponadto, należy zawsze zwrócić uwagę na relację dzieła z otaczającą go przestrzenią – czy bryła jest z nią zintegrowana, czyli na tę przestrzeń otwarta, czy raczej zamknięta, zwarta. Jeśli mowa o reliefie warto odnieść się do jego rodzaju (wklęsły, płaski, wypukły) oraz poziomu szczegółowości.

Ekspresja architektury

W przypadku architektury analiza ekspresji może okazać się jeszcze większym wyzwaniem, ale aby poprawnie ją wykonać zawsze należy mieć na uwadze pierwotną funkcję budowli i to w jaki sposób ją ona wypełnia, oraz które z zastosowanych rozwiązań najbardziej wpływają na odbiór dzieła architektonicznego. Czy jest to rozmiar i układ przestrzenny, np. duża skala budowli, wysoko zawieszone sklepienia, mnogość kolumn, które przyczynią się do monumentalizmu. Czy może liczne otwory okienne wypełnione witrażami lub innymi dekoracjami budujące atmosferę mistycyzmu i tajemniczości, jak w przypadku świątyń bizantyjskich i gotyckich. Rozwiązania mogą być bardzo różne, ale zawsze zmierzają do wpłynięcia na zmysły odbiorcy i wytworzenia konkretnego nastroju.

Kolejny, skrajnie odmienny przykład: w architekturze publicznej i mieszkalnej często nadrzędny staje się funkcjonalizm założenia, co na poziomie ekspresji przekłada się na czytelność przestrzeni, równomierne doświetlenie wnętrz, prostotę form oraz całkowity brak lub znaczne organicznie dekoracji.

Tak jak w rzeźbie ważne są tu również relacja między budowlą a otoczeniem, np. w przypadku konstrukcji obronnych, w których forma budowli ma za zadanie odciąć ją od otoczenia w sytuacji potencjalnego zagrożenia. W nowożytności, gdy architektura powoli traci funkcję obronną, następuje wyraźna zmiana i popularne stają się wówczas rozbudowane założenia pałacowo-ogrodowe, w których budowla jest mocno zintegrowana z naturą. Takie podejście występuje również w niektórych nurtach architektury współczesnej.

Na ekspresję budowli może również wpływać sposób opracowania fasady i ścian wewnętrznych, czyli wszelkiego rodzaju dekoracje w formie boniowania, rustyki, sgrafitta, płaskorzeźby czy sztukaterii. Pamiętaj, aby zawsze uwzględniać je w Twojej analizie!

Jak widzisz pełna analiza ekspresji to znacznie więcej niż tylko opis emocji, które emanują z gestów i mimiki przestawionych postaci. Aby wykonać ją poprawnie dużo ważniejsze jest zwrócenie uwagi na środki wyrazu artystycznego użyte przez twórcę i wybranie tych, które najlepiej odzwierciedlają założenia stylu lub kierunki, do którego należy analizowane dzieło. Oznacza to, że jeśli analizujesz płaskorzeźbę romańską najlepiej uwypuklić uproszczenia i deformacje anatomiczne. W przypadku architektury barokowej ważny będzie dynamizm falujących linii oraz wykorzystanie światła a w obrazie fowisty lub ekspresjonisty polecam skupić się na wpływie intensywności barw i licznych kontrastów na odbiorcę. Dzięki temu uchwycisz esencję dzieła, czyli to, do czego dążył artysta, stawiając na takie a nie inne środki wyrazu.