Czwarta części cyklu „Epoka pod lupą” jest poświęcona omówieniu kluczowych tendencji w sztuce nowoczesnej. To zjawiska artystyczne występujące w okresie od ok. połowy XIX wieku do połowy XX wieku. Jest to czas niezwykle intensywny, w którym można zaobserwować duże zmiany względem epok wcześniejszych zarówno w tematyce, jak i w formie dzieł.

Opanowanie nowoczesności może sprawiać pewną trudność ze względu na to, że w tym okresie kierunki mnożą się bardzo szybko i zaczynają występować równocześnie a żeby dobrze zdać maturę trzeba się w tych nowościach artystycznych sprawnie orientować. Ten wpis pozwoli ci zrozumieć, co odróżnia sztukę nowoczesną od nowożytnej i w jaki sposób kontekst pozaartystyczny oraz zmiana podejścia do roli twórczości artystycznej, którą deklaruje wielu artystów tego okresu bezpośrednio wpływają na formę dzieł.

1. Poszerzony krąg tematów 

Artyści XIX-wieczni poszukują nowości i świeżości w zakresie tematyki dzieł. Niektórzy, tak jak przedstawiciele realizmu, odczuwają dużą potrzebę włączenia do sztuki niższych warstw społecznych, pokazania niedoli robotników i ludu. Inni chcą przedstawiać zwykłe życie, proste scenki rodzajowe, w których chwytają ulotne chwile odpoczynku, zabawy, codziennej pracy. Jest to szczególnie charakterystyczne dla twórczości impresjonistów i postimpresjonistów, ale też np. fowistów. Z kolei malarze symboliści, a następnie surrealiści chętnie odwołują się do sfery snu i fantazji, dążąc do przekroczenia granic rzeczywistości w sztuce, aby jeszcze lepiej wyrazić swoje uczucia.

Popularnym motywem na przestrzeni różnych kierunków nowoczesnych jest także miasto i jego rozwój, w tym rozwój wynalazków takich jak kolej żelazna łącząca ze sobą miasta i stolice europejskie. Impresjoniści obserwują życie nocne Paryża rozświetlonego nowo wprowadzonym oświetleniem gazowym, futuryści zachwycają się tempem życia miejskiego, szybkością samochodów i kakofonią dźwięków ulicy a ekspresjoniści dostrzegają w życiu w dużych metropoliach zagrożenie izolacji społecznej, czyli samotności w tłumie. Zwyczajność, codzienność i miasto inspirują, zachwycają, ale i przerażają artystów.

.

2. Odrzucenie renesansowego iluzjonizmu i dążenia do mimesis

Mimo iż wielu twórców nowoczesnych wciąż podejmuje tematy popularne w sztuce wcześniejszej, tj. pejzaże, akty, martwe natury, artyści podchodzą do nich w sposób nowatorski, traktując je jako pretekst do eksperymentów formalnych.

Pierwszym radykalnym krokiem w kierunku zerwania z tradycją artystyczną sięgającą jeszcze renesansu było odejście od iluzjonizmu w oddaniu przestrzeni (odrzucenie perspektywy geometrycznej, zacieranie podziału na plany, linearność przestrzeni). W ślad za nim poszło celowe zaburzanie proporcji postaci i obiektów, niekiedy dochodzące aż do bardzo radykalnej deformacji, np. w ekspresjonizmie, oraz odejście od koloru lokalnego, czyli porzucenie realistycznych kolorów na rzecz kontrastowych, nierzeczywistych odcieni, jak np. w wielu dziełach Paula Gauguina, a później u fowistów i ekspresjonistów.

Od okresu nowoczesności sztuka, a zwłaszcza malarstwo, jest jednym wielkim polem dla eksperymentów formalnych a wierne odzwierciedlanie rzeczywistości (poza kierunkami takimi jak realizm) nie stanowi już nadrzędnego celu artystów. Wręcz przeciwnie, jest ono synonimem braku rozwoju i artystycznej wtórności.

.

3. Indywidualizm – sztuka jako wyraz doświadczeń artysty

Poszukiwanie nowych rozwiązań formalnych i liczne eksperymenty z techniką oraz środkami wyrazu artystycznego ściśle wiążą się ze zmianą mentalną jaka zaszła w tym okresie. O ile już w sztuce nowożytnej pojawiały się wielkie indywidualności tj. Michał Anioł czy Caravaggio, o tyle dopiero wieki XIX i XX przyniosły tak bardzo indywidualistyczne podejście do sztuki i dały artystom pełną, nie ograniczoną przez mecenasów czy instytucje, swobodę wyrażania siebie, swoich emocji, doświadczeń i lęków. To pozwoliło wybitnym jednostkom i grupom artystycznym dzielić się swoją wizją świata i nowoczesności. Ekspresyjny symbolizm Vincenta van Gogha, niepokojąca sztuka Edwarda Muncha czy Ernsta Ludwiga Kirchnera, a także tryskające witalnością kompozycje Henriego Matisse’a nie byłyby możliwe bez tych zmian.

W kontekście kierunków XIX- i XX-wiecznych szczególnie istotne jest, by opisując dzieła ich przedstawicieli pamiętać, że nie są one już próbą obiektywnego przedstawienia rzeczywistości a subiektywną wizją „przefiltrowaną” przez spojrzenie artysty. Sztuka tego okresu odzwierciedla indywidualne stany ducha twórców, jak i zbiorowe niepokoje epoki, m.in. dekadenckie poczucie końca towarzyszące przełomowi wieków a następnie nadciągające widmo I wojny światowej, które staje się rzeczywistością i przeistacza ostatecznie w bardzo traumatyczne doświadczenie. Z kolei koniec wojny przynosi kryzys społeczno-ekonomiczny w całej Europie. Te wszystkie wydarzenia mocno odbijają się na sztuce.

.

4. Narodziny sztuki awangardowej

Zjawiska z kręgu postimpresjonizmu i modernizmu rozwijające się w 2 połowie i pod koniec XIX wieku przygotowały grunt pod narodziny XX-wiecznej awangardy artystycznej. Wychodząc od eksperymentów Paula Cézanne’a z przestrzenią i bryłami kubiści zaczęli rozbijać obiekty na kawałki i ukazywać je symultanicznie, upatrując w tym sposobu na wprowadzenie do malarstwa trzeciego wymiaru. Włoscy futuryści poszukiwali metody na wprowadzenie czwartego wymiaru, czyli ruchu, który oddawali m.in. za pomocą multiplikacji elementów. Dadaiści ogłosili koniec kultu dzieła sztuki i promowali antysztukę, która zrywała z wszystkimi dotychczasowymi zasadami, na czele z przekonaniem, że dzieło powinno być unikatowe i stworzone ręką artysty.

To tylko trzy przykłady spośród kilku zjawisk wpisujących się w krąg awangardy, jednak świetnie pokazują one jak bardzo nowatorskie było podejście do sztuki ówczesnych twórców. Oprócz skłonności artystów do eksperymentowania i łamania schematów sztukę awangardową cechował także bardzo rozwinięty wymiar intelektualny, teoretyczny. Wiele kierunków miało własne pisma i manifesty, w których wykładało swoje teorie artystyczne.

.

5. W stronę abstrakcji

Szczególne miejsce wśród zjawisk awangardowych XX wieku zajmuje awangarda rosyjska w ramach, której zaczęła rozwijać się sztuka abstrakcyjna. 1910, rok powstania pierwszej akwareli abstrakcyjnej Wasilija Kandinsky’ego, to symboliczna data narodzin abstrakcji a po niej nastąpiła wręcz lawina mniejszych kierunków i odłamów zarówno abstrakcji lirycznej, jak i geometrycznej. Te dwie odmiany zyskały na przestrzenie XX wieku wielu przedstawicieli, spośród których do matury trzeba znać twórców konstruktywizmu, suprematyzmu, unizmu, neoplastycyzmu.

Abstrakcja, czyli sztuka nieprzedstawiająca stała się nowym sposobem na poszerzanie granic sztuki. Z obrazowania rzeczywistości artyści przenieśli swoją uwagę na badanie przestrzeni, poszukiwanie czystej formy (głównie w abstrakcji geometrycznej) i wyrażanie siebie poprzez nieforemne kształty i kolory (abstrakcja liryczna). Dzięki porzuceniu odniesień do rzeczywistości abstrakcja pozwalałam im także uciec od zaszufladkowania lub bycia łączonym z konkretnym światopoglądem, co w burzliwym XX wieku, było dla niektórych twórców szczególnie istotne.

. 

6. Integracja sztuki, nauki i myśli technicznej

Nowoczesność to także czas, w którym różne dziedziny sztuki, nauka i inżynieria łączą siły, aby razem wspiąć się na wyższy poziom, najczęściej za cel nadrzędny stawiając sobie funkcjonalność. Jest to najbardziej widoczne w architekturze, gdzie najpierw pojawiają się stal i żelazo oraz wykonywane z nich gotowe prefabrykaty pozwalające na konstruowanie lekkich form szkieletowych (architektura rewolucji przemysłowej, modernizm). Następnie upowszechniają się liczne powierzchnie przeszklone dopuszczające światło do wnętrz i wizualnie otwierające budowle na przestrzeń.

Kulminacją połączenia nowoczesnych materiałów z funkcjonalnością i minimalistyczną formą jest działalność Bauhausu, awangardowej szkoły artystycznej, w której powszechne było przekonanie, że architekt jest projektantem życia społecznego i należy zerwać ze sztucznym rozróżnieniem na artystów, przemysłowców i rzemieślników. Przekonanie to podzielali również rosyjscy konstruktywiści na czele z Władimirem Tatlinem, artystą i architektem. Liczne kierunki dążyły do zintegrowania różnych dziedzin sztuki. Postulaty integracji sztuk głosiły ruchy Arts & Crafts i Prerafaelici, ale także przedstawiciele secesji oraz wspomnianego wyżej Bauhasu. To również jedno z ważniejszych zjawisk w sztuce nowoczesnej.

Jak widzisz sztuka nowoczesna jest bardzo różnorodna i trzeba mieć to na uwadze, gdy odpowiadasz na pytania w arkuszu lub piszesz wypracowanie maturalne jej dotyczące. Pamiętaj, aby zawsze nawiązać do kontekstu rozwoju kierunku, który reprezentuje wybrane dzieło. Dzięki temu będzie ci łatwiej je przeanalizować i zinterpretować.

Jeśli chcesz dowiedzieć się więcej na temat wspomnianych kierunków w sztuce nowoczesnej zachęcam cię do skorzystania z Vademecum „Matura z historii sztuki”, w którym każdy z nich został dogłębnie omówiony w oddzielnej prezentacji bądź do nauki z moim kursem online „Historia sztuki w pigułce”. To kompleksowy kurs wideo (łącznie 55 godzin zajęć), który pozwoli ci przyswoić i uporządkować wiedzę ze wszystkich epok, tak jakbyś brał(a) udział w zajęciach indywidualnych ze mną. Dodatkowo uczestnicy kursu otrzymują dostęp do 2 webinarów na temat chronologii historii sztuki i analizy architektury.

 

.