Czy ucząc się opisu dzieła zwracasz uwagę na występujące w nim lub na nim ornamenty i dekoracje? Mam nadzieję, że tak, bo to bardzo ważny element, głównie dlatego, że może pomóc Ci szybko zidentyfikować epokę lub styl. Ponadto w arkuszu maturalnym często pojawiają się zadania, w których trzeba rozpoznać styl po zdjęciu wnętrza. Sama artykulacja ścian, czyli układ elementów, może być pomocna w rozpoznaniu, ale tak naprawdę to dekoracje powodują, że mamy pewność, co do okresu. W innych pytaniach z kolei wymagane jest podanie nazwy ornamentu i przyporządkowanie go do odpowiedniej epoki. W tym wpisie postaram się pomóc Ci uporządkować wiedzę na temat ornamentów i najpopularniejszych motywów dekoracyjnych od starożytności do XX wieku. Celowo starałam się napisać ten tekst nie w formie definicji słownikowych – te znajdziesz wszędzie – a trochę jak „Historię ornamentu w pigułce”, aby lepiej się czytało i szybciej wchodziło do głowy.

Na wszelki wypadek zacznę od samego początku, czyli od definicji. Ornament, zwany również zdobiną, to powtarzający się motyw dekoracyjny i mimo, że większości osób kojarzy go z układem pasowym może też występować w określonym ramami polu lub nawet pokrywać całą powierzchnię dzieła. Co ciekawe ornamenty pojawiały się na różnego rodzaju przedmiotach już w prehistorii, towarzyszą nam więc od prapoczątków twórczości. Wówczas przyjmowały zazwyczaj formę prostych układów geometrycznych, mniej lub bardziej regularnych nakłuć lub pasów naśladujących splot sznura (ornament sznurowy).

Kultury starożytnego Egiptu i Mezopotamii sięgały przede wszystkim po formy roślinne w mniej lub bardziej zgeometryzowanych układach. Zwłaszcza w Egipcie była to roślinność charakterystyczna dla regionu – liście palmy lub pąki lotosu (stąd też występowanie kapitelu palmowego i lotosowego). Niekiedy jako dekoracje umieszczano w architekturze zwielokrotnione symbole bądź wizerunki boga lub faraona. Walor ornamentalny miało również pismo, które towarzyszyło tym przedstawieniom. W Egipcie były to oczywiście hieroglify, w Mezopotamii pismo klinowe. W sztuce asyryjskiej pojawił się nowy ornament – wole oczy (zwany również jajownikiem), który rozpowszechnił się następnie w sztuce starożytnej Grecji i Rzymu na stałe wchodząc do historii sztuki.

Starożytni Grecy przejawiali szczególne zamiłowanie do dekoracji architektury i obiektów rzemiosła artystycznego, toteż kultura ta wykształciła sporo nowych ornamentów i dekoracyjnych detali architektonicznych. Najbardziej podstawowe i najprostsze w formie były meander i astragal (perełkowanie). Ten drugi polega na regularnym przeplataniu horyzontalnie ułożonych perełek z małymi paciorkami. Jest to ornament na tyle prosty, że można go łączyć z innymi, zatem bardzo szybko zaczął on występować w różnych konfiguracjach z innym popularnym ornamentem greckim: kimationem, którego źródła sięgają zresztą jajownika. Jeszcze innym powszechnie stosowanym ornamentem była palmeta, mogąca występować w formie fryzu palmetowego lub anthemionu (motyw palmety z kwiatami lotosu). Kształt palmety przybierały często również takie detale architektoniczne jak akroteriony, czyli naszczytniki czy antefiksy – płytki zasłaniające łączenia dachu. W tym okresie do sztuki wszedł także motyw liści akantu, rośliny charakterystycznej dla regionu, który podobnie jak astragal czy palmeta rozwijał się i powracał w kolejnych epokach.

Starożytny Rzym do zestawu mniej lub bardziej przetworzonych ornamentów greckich dodał rzymską wstęgę falistą i bardzo reprezentacyjny bukranion – ornament złożony z czaszek byków zwykle połączonych ze sobą obfitą girlandą liści, kwiatów lub owoców. Był on często łączony z władzą, zwykle w kontekście funeralnym, ponieważ byk to zwierzę ofiarne. Występował głównie na mauzoleach i we wnętrzach grobowców. Dużo rzadziej stosowana była inna odmiana tego ornamentu – aegikranion, w którym zamiast byków przedstawiane są czaszki kozy.

Uznanie chrześcijaństwa za pełnoprawną religię i związany z nim rozwój sztuki chrześcijan przyniósł kolejne motywy ornamentalne. Najczęściej były to ornamenty roślinno-zwierzęce, ale o znaczeniu symbolicznym, co oznacza, że dobór roślin i zwierząt nie był przypadkowy a ściśle podyktowany przekazem biblijnym. Występowały motywy wici roślinnej/ winogron, gałązki palmowe, ryby, pawie, owce a także kotwice. W ornamenty wplatano niekiedy monogram Chrystusa.

W początkowym okresie rozwoju sztuki średniowiecznej dominowały wzory proste i zgeometryzowane. W sztuce przedromańskiej rozgościła się celtycka plecionka stosowana zarówno w płaskorzeźbie jak i w przeżywającym duży rozkwit malarstwie książkowym. Warto wspomnieć, że doskonałym polem dla tego typu ornamentu była również chętnie stosowana bordiura, czyli dekoracyjna ramka okalająca kompozycję. W romanizmie, stroniącym od fikuśnych elementów, popularność zyskał ornament rombowy, kostkowy i arkadkowy (lub arkaturkowy) w różnych odmianach. Ten ostatni był szczególnie rozpowszechniony na terenach niemieckojęzycznych. W dekoracjach architektonicznych mocno obecna była również mięsista wić roślinna, często o przerośniętych rozmiarach i zaburzonych proporcjach. To zresztą cechy charakterystyczne dla wielu innych zjawisk w sztuce tego okresu.

Ta sama wic roślinna złagodniała i nabrała finezji oraz bardziej realistycznych kształtów wraz z nadejściem gotyku. Nadal popularne były fryzy arkadkowe, jednak w typowo gotyckim wydaniu, z łukiem zaostrzonym lub układami treflowymi, imitujące detale architektoniczne tj. maswerki czy wimpergi. Upowszechniła się również forma rozety – zarówno jako element architektoniczny jak i detal oraz motyw dekoracyjny. Z kolei w sztuce brytyjskiej pojawiły się inspiracje islamskie, np. łuk ośli grzbiet.

Sztuka nowożytna zaoferowała nam cały katalog ornamentów, od geometrycznych, inspirowanych antykiem, przez bardzo ciekawą ewolucję motywu akantu (początkowo mięsisty i bujny, od ok. 1700 roku suchy) aż po zupełnie nowe formy. Wprawdzie nie jest to ornament jako taki, ale trzeba pamiętać, że jedną z ulubionych form dekoracyjnych renesansu stanowiła woluta i tzw. spływy wolutowe, czyli ślimacznice wstawiane najczęściej tam, gdzie trzeba złagodzić różnicę poziomów lub szerokości, np. między nawą główną a nawą boczną w budowli o układzie bazylikowym. Ponadto ze sztuki islamskiej przyszły nowe ornamenty roślinne – maureska i arabeska. W przypadku pierwszego motywy roślinne są przestylizowane i niepomieszane, jest to najczęściej bardzo misternie powyginane kłącze. Arabeska z kolei może być połączeniem różnych roślin, kwiatów i owoców, a nawet drobnych przedmiotów. Innym bardzo popularnym ornamentem w tym okresie była również groteska – najbardziej skomplikowana i oryginalna (po francusku grotesque oznacza dosłownie ‘dziwaczny’). W jej skład może wchodzić właściwie wszystko – od roślin i owoców, przez przedmioty, np. instrumenty muzyczne lub broń, zwierzęta czy postaci ludzkie (najczęściej putta – małe grubiutkie aniołki) aż po stworzenia fantastyczne; swoje źródło ma ona właściwie w sztuce rzymskiej, ale jako ornament została odkryta na nowo dopiero w renesansie. Groteska mogła przybierać również różne formy, np. ornamentu kandelabrowego, czyli takiego, w którym elementy są ułożone nie poziomo a pionowo – jeden na drugim. Taką formę przybierała często na pilastrach lub innych wertykalnych elementach architektonicznych. Wspomniany motyw broni, mogący stanowić element groteski, ma również swoją nazwę własną i jest to panoplia. Na panoplię składają się najczęściej skrzyżowane bądź nastroszone miecze, sztandary lub tarcze. Były to także motywy często występujące w kartuszach – ozdobnych obramieniach herbów i inskrypcji – również popularnych od renesansu a dni świetności przeżywających w okresie manieryzmu i baroku.

W manieryzmie i baroku właśnie sztuka dążyła do efektu gracji i zaskoczenia – więcej znaczyło piękniej i bardziej wytwornie. Dlatego też powstały nowe zmyślne ornamenty tj. ornament zwijany dający efekt zawiniętych brzegów arkusza papieru lub blachy (często w tej formie wykonywano kartusze), ornament chrząstkowo-małżowinowy opierający się na motywie miękkiej chrząstki „porastającej” brzegi dekorowanego elementu i ornament okuciowy imitujący metalowe okucia, z zaznaczonymi główkami gwoździ. Chętnie wykorzystywanym motywem był także maszkaron, czyli zdeformowana twarz zbudowana np. z chrząstek, co pokazuje, że nowożytne ornamenty często się przenikały i łączyły. Na tej samej zasadzie dekoracyjnej symbiozy powstał np. ornament okuciowo-zwijany.

Następujące po baroku rokoko wypracowało własny niepowtarzalny ornament – rocaille, czasami zwany ornamentem muszlowym ze względu na podobieństwo do kształtu muszli lub koguciego grzebienia. Charakteryzowała go fantazyjna, asymetryczna i lekka forma oraz mocno postrzępiony kontur. Umieszczany w dużych ilościach na ścianach i sufitach rocaille zdawał się rozpełzać po tych przestrzeniach niczym bluszcz.

W klasycyzmie nastąpił powrót do harmonijnych i wysmakowanych ornamentów antycznych, ale na tle tej tendencji wyróżnił się styl cesarstwa (empire) powiązany z panowaniem i osobistym gustem Napoleona I. Oprócz inspiracji starożytną Grecją i Rzymem widoczne są w nim nawiązania do sztuki egipskiej, np. w postaci wszechobecnych sfinksów. Ornament empirowy nie stronił również od wszystkiego, co kojarzyło się z władzą, chwałą oraz siłą – medaliony, trofea, rózgi liktorskie, wieńce laurowe, liry i harfy, ale także lwy, orły, chimery czy uskrzydleni geniusze. Wszystko to często zwieńczone monogramem Napoleona, czyli dekoracyjnym „N”.

Kolejnym kierunkiem, który wypracował własny ornament była secesja. Wszystkie formy dekoracyjne opierały się wówczas na motywach roślinnych, im smuklejszych i bardziej giętkich tym lepiej. Najczęściej występowały długie powoje, osty i trzciny, niekiedy irysy i róże. Popularne były również owady i zwierzęta kojarzące się z delikatnością i wdziękiem, np. motyl, ważka, paw lub łabędź, chętnie wykorzystywane w złotnictwie i rzemiośle artystycznym. Powszechnie stosowano również motyw fali.

W latach 20. i 30. XX wieku zapanował natomiast styl art déco, widoczny zwłaszcza w dekoracjach wnętrz i opierający się na prostych geometrycznych wzorach, zwykle o kształcie trójkąta lub rombu w różnych konfiguracjach. Był to zarazem ostatni tak wyrazisty motyw ornamentalny a to dlatego, że wraz z popularnością Bauhausu (bardzo postępowej szkoły architektury i wzornictwa) i pojawieniem się wizjonerów pokroju Le Corbusiera ornament został odrzucony jako element całkowicie zbędny, bo nie spełniający żadnej funkcji poza dekoracyjną. Pierwsze miejsce zajęła prostota i użyteczności, ornamentyka odeszła więc do lamusa.

***

Czy teraz łatwiej Ci odnaleźć się w gąszczu ornamentów? 🙂

.

.