Na blogu jest już sporo wpisów o ikonografii chrześcijańskiej, bez znajomości której zdanie matury z historii sztuki jest praktycznie niemożliwe. Jednak postaci i motywy mitologiczne pojawiają się w dziełach sztuki niemal równie często, dlatego w tym artykule zbieram te z nich, które trzeba kojarzyć i potrafić zidentyfikować. Na początek jednak kilka uwag wstępnych, by nauka była skuteczniejsza.

Przede wszystkim, aby zrobić sprawny przegląd tematów i bohaterów mitologicznych musimy przyjąć nieco inny system niż w przypadku Biblii, ponieważ pod pewnymi względami mitologia jest bardziej rozproszona i skomplikowana (pomyśl np. o genealogii bogów). Siłą rzeczy nie jesteśmy w stanie spamiętać wszystkich tych detali czy też mieć na uwadze różne inne związki między postaciami mitologicznymi i – tu dobra wiadomość – wcale nie ma takiej potrzeby. To, co musisz wiedzieć do matury z historii sztuki w zakresie mitologii to kim są najczęściej występujące w dziełach postaci, jakie mają atrybuty i ewentualnie w jakich kontekstach bądź „konfiguracjach” pojawiają się najczęściej. Właśnie to postaram Ci się tutaj przybliżyć, tak abyś po uważnym przeczytaniu tego tekstu mógł łatwo zidentyfikować większość bohaterów i tematów mitologicznych.

Drugie zastrzeżenie jest takie, że oczywiście mamy dwie mitologie – grecką i rzymską, a więc należy je rozróżniać, kojarzyć rzymskie odpowiedniki greckich bogów i nie mylić ich, czyli zwracać uwagę na takie „szczegóły” jak fakt, że grecki rzeźbiarz Praksyteles wyrzeźbił „Afrodytę z Knidos” a nie „Wenus z Knidos”, ale już w tytułach słynnych obrazów Botticellego (renesans), Bouchera (rokoko) czy Cabanela (akademizm) występuje zawsze Wenus. Ta druga informacja wskazuje też na pewną tendencję za jaką można uznać dominację nazewnictwa rzymskiego w historii sztuki, zwłaszcza od czasów renesansu. Podobnie jak w przypadku Wenus „statystycznie” częściej spotkamy się z Dianą na łowach niż z Artemidą, chyba że mówimy o sztuce starożytnej Grecji itd.

Uprzedzam też, że może Cię zdziwić brak niektórych postaci w tym zestawieniu i obecność takich, których być może nie znasz. Jest to podyktowane popularnością a nie ważnością postaci. Przykładowo Atena / Minerwa to bardzo istotna bogini, ale poza „Ateną Partenos” Fidiasza nie mamy wielu słynnych przedstawień tej postaci, które trzeba znać do matury, dlatego zdecydowałam się ją pominąć.

Skoro już jesteśmy przy bohaterkach kobiecych zacznijmy od tej właśnie grupy postaci.

 

Postaci żeńskie

Nie bez powodu Afrodyta / Wenus nasuwa się na myśl jako pierwsza. Jej ikonografia w historii sztuki jest bardzo bogata. Wenus może występować samodzielnie w rzeźbach i malarstwie, stojąc lub leżąc w śmiałej, otwartej pozie, jak choćby na obrazie „Wenus z lustrem” Velazqueza, albo zakrywając z gracją swoje wdzięki, np. w „Śpiącej Wenus” czy we wspomnianej rzeźbie Praksytelesa. Ten drugi rodzaj przedstawienia to typ ikonograficzny zwany Venus Pudica, czyli Wenus Wstydliwa, co również warto zapamiętać. Tę postać cechuje oczywiście nieskazitelne piękno przedstawione według kanonu epoki, w której powstaje dzieło, ale może ona posiadać też pewne atrybuty w zależności od sceny bądź tematu. Popularnym motywem jest tzw. toaleta Wenus, w ramach, której postać jest przedstawiana z dzbanem wody lub przed lustrem. Jej atrybutem może być też jabłko, jako dowód zwycięstwa w sądzie Parysa (przy okazji pojawia nam się Parys i ten dość lubiany przez artystów temat wyboru dokonanego przez niego między trzema boginiami: Herą, Ateną i właśnie Afrodytą). W scenie narodzin Wenus jest ona często otoczona tłumem putt lub innych postaci mitologicznych tj. nimfy, zefiry, boginki. Może także występować w kompozycjach z Marsem i Kupidynem, owocem ich miłości, jak np. u Rafaela, Cranacha, Correggia. Mars w tym kontekście jest najczęściej rozbrojony, co oznacza, że jeśli pojawiają się jakieś jego atrybuty typu miecz czy hełm to leżą obok postaci. Kupidyna rozpoznajemy natomiast po jego dziecięcej lub młodzieńczej aparycji i skrzydłach, dodatkowo często w dłoniach trzyma łuk i strzałę.

Z innych mitologicznych piękności greckich należy kojarzyć Danae, na którą spada złoty deszcz (pod tą postacią przybył do niej Zeus), Ledę trzymającą w objęciach łabędzia (inne wcielenie Zeusa) i ewentualnie nimfę Io – trzecią wybrankę boga, którą ten na obrazach otacza ciemną chmurą. Często samodzielnie lub jako element kompozycji występuje Flora – bogini kwiatów i wiosny, a więc jej atrybutem są barwne kwiaty, kwiecisty płaszcz lub wianek na głowie. Popularne są też Trzy Gracje, zawsze przedstawiane razem w delikatnym objęciu. Wśród wielu muz istotna jest zwłaszcza Klio – muza historii, pokazywana z wieńcem laurowym na głowie, księgą lub trąbką w dłoni, a czasem z kilkoma tymi atrybutami jednocześnie.

Ponadto dość szczególne miejsce w historii sztuki otrzymała Meduza o wężowych włosach. Ten motyw występuje często jako dekoracja, ale także doczekał się bardzo ekspresyjnych realizacji w malarstwie, np. tondo Caravaggia przedstawiające zastygłą w krzyku, ociekającą krwią odciętą głowę Meduzy, i w rzeźbie – „Perseusz z głową Meduzy” autorstwa Benvenuta Celliniego.

 

Postaci męskie i popularne mitologiczne duety

Przechodząc płynnie do postaci męskich i mitologicznych par pozostańmy jeszcze na chwilę przy Perseuszu. Ten bohater, ukazywany w zbroi i z bronią w ręku, oprócz triumfalnego przedstawienia z pokonaną przez niego Meduzą pojawia się niekiedy w scenie uwolnienia przykutej do skały Andromedy, np. w barokowej rzeźbie Pierre’a Pugeta.

Tego typu duety zdarzają się w dziełach sztuki znacznie częściej i niekoniecznie chodzi o kochanków. Czasem są to po prostu postaci w jakiś sposób ze sobą powiązane, np. Edyp i Sfinks, bądź ociemniały Edyp prowadzony przez jego córkę Antygonę, np. u Antoniego Brodowskiego. Popularne pary to także Orfeusz i Eurydyka (atrybutem Orfeusza jest lira), Jazon i Medea (Jazon trzyma złote runo, czyli skórę złotego barana) oraz Apollo i Dafne. To ostatnie przedstawienie ukazuje pościg boga za nimfą, która zamienia się w krzak wawrzynu, co doskonale zostało pokazane m.in. przez Berniniego.

Sam Apollo, bóg piękna, poezji i sztuki, to prawdopodobnie jedna z najczęściej ukazywanych w sztuce postaci męskich. Gdy występuje samodzielnie jest pokazany jako młody muskularny mężczyzna, w pozie często swobodnej, np. antyczny „Apollo z jaszczurką”, lub bardzo reprezentacyjnej tak jak Apollo Belwederski. Jako że Apollo był opiekunem muz czasem przedstawia się go w ich otoczeniu. W kontekście sztuki może występować z instrumentem muzycznym w dłoni i z wieńcem laurowym na głowie, dobrym przykładem jest tu „Natchnieniu poety” Nicolas’a Poussina.

Inny popularny bóg to Dionizos / Bachus, bóg płodności i wina, który może być pokazywany jako pulchne dziecko w ramionach Hermesa (najczęściej w sztuce antycznej), ale także jako roztańczony mężczyzna otoczony tłumem innych postaci biorących udział w bachanaliach. Jego wizerunek ma wiele wspólnego z przedstawieniem Apolla. Bóg wina posiada również idealną fizyczność i wdzięk, choć jego gesty są może nieco mniej eleganckie. W dłoniach trzyma często puchar wina bądź kiść winogron, owoce i liście winogron mogą się także pojawiać w jego pobliżu jako atrybut i dopełnienie kompozycji. Do słynnych dzieł ukazujących Bachusa w tej konwencji należy m.in. rzeźba Michała Anioła czy obrazy Caravaggia. Jego mitologiczną partnerką jest Ariadna, która często pojawia się w scenie pochodu lub triumfu Bachusa i Ariadny. Ze względu na skojarzenia z zabawą i rozpasaniem przedstawienia Bachusa często cechuje duży dynamizm, skomplikowanie kompozycji i żywa kolorystyka oddająca radość i zmysłowość danej sceny.

Najsłynniejszy z herosów Herakles / Herkules także doczekał się wielu przedstawień w historii sztuki. Za każdym razem nacisk kładziony jest na fizyczną siłę bohatera poprzez jego rozbudowaną muskulaturę, jak np. w „Odpoczywającym Heraklesie” Lizypa czy też w przedstawieniu Herkulesa zabijającego centaura Nessusa autorstwa Giambologny. Istnieje także wiele innych scen z walczącym, wykonującym zlecone mu prace lub oddającym się rozrywkom Heraklesem, jak chociażby te na wazach greckich („Herakles i Ajaks grający w kości”, „Herakles zabijający Pentasileę”).

Na koniec kilka ważnych, choć może nieco mniej popularnych postaci, o których mimo wszystko nie należy zapominać: Atlas – kolejny mitologiczny siłacz, który często pojawia się w rzeźbie jako mężczyzna dźwigający globus lub w architekturze jako kunsztowna podpora, kolumna bądź herma, trzymająca na ramionach belkowanie. Następnie Prometeusz, przedstawiany jako nagi mężczyzna przykuty do skały i atakowany przez sępa, zapatrzony w swoje odbicie w tafli wody Narcyz oraz spadający do morza Ikar, któremu słońce stopiło wosk scalający skrzydła (oczywiście najsłynniejszy przykład to „Upadek Ikara” autorstwa Bruegela). Dużą popularnością cieszy się także grupa Laokoona, czyli przedstawienie trojaskiego kapłana Laokoona i jego synów duszonych przez węże i bóg śmierci Tanatos, którego atrybutem są ogromne czarne skrzydła, a niekiedy również odwrócona zgaszona pochodnia. W polskiej sztuce pojawia się on często na obrazach symbolisty Jacka Malczewskiego.

Oczywiście wymienione wyżej postaci to ciągle niewielka część długiej listy bohaterów mitologicznych, jednak samo opanowanie cech i atrybutów opisanych w tym tekście znacznie pomoże Ci orientować się w ikonografii kluczowych postaci. Jeśli ucząc się historii sztuki trafisz na obrazy o tematyce mitologicznej, których tematy nic Ci nie mówią zachęcam do sprawdzenia i poczytania o ich ikonografii, ponieważ przedstawienia te mogą okazać się ważne, zwłaszcza jeśli wyszły spod ręki wielkich mistrzów.

.

*Zdjęcie główne: fragment centralny fresku z Palazzo Farnese w Rzymie przedstawiający Triumf Bachusa i Ariadny autorstwa Annibale Carracciego.