Mogłoby się wydawać, że nie ma nic bardziej oczywistego w historii sztuki niż portret, i że każdy bez problemu może takie dzieło opisać. Ot, wizerunek kobiety lub mężczyzny, ukazanych pojedynczo, we dwójkę lub w nieco większym gronie. Czy jednak na pewno znasz wszystkie typy portretu, potrafisz nazwać ujęcie w jakim został ukazany portretowany i wykazać związek między takim przedstawieniem a epoką, w której powstało? Jestem pewna, że mimo wszytko znajdziesz w tym wpisie kilka nowości, dlatego przeczytaj go uważnie i pamiętaj, by zawsze zwracać uwagę na wymienione cechy, gdy przyjdzie Ci opisać jakikolwiek portret. Oczywiście sam temat sztuki portretowej jest głęboki i szeroki jak Ocean Atlantycki, ale poniżej ujęłam to, co absolutnie najważniejsze i najbardziej przydatne na maturze.
Na początek podstawy, czyli jakie typy portretu rozróżniamy ze względu na ujęcie postaci:
wizerunek głowy – sama głowa modela, typ stosowany często przy ujęciach z profilu, np. na medalionach
popiersie – ukazana jest głowa modela z szyją i ramionami (szczególnie popularne w rzeźbie)
półpostać – jak sama nazwa wskazuje, postać jest ukazana w połowie, od pasa w górę
portret do kolan – czasami zwany ujęciem w ¾; rzadziej spotykana forma portretu, która jednak pozwala na ukazanie postaci niemal w całości, ale z zachowaniem pewnej bliskości na poziomie „kadrowania”
en pied (portret całopostaciowy) – popularny zwłaszcza w przedstawieniach oficjalnych władców czy postaci historycznych, choć nie tylko
Oczywiście możemy wyróżnić też bardziej zniuansowane typy portretu, które jednak najczęściej podpadają pod jedną z wyżej wymienionych kategorii. Należą do nich m.in. portret leżący, np. rzeźba nagrobkowa, siedzący (najczęściej portrety władców tronujących, portrety papieskie etc.), kroczący (postać w pozie wykrocznej, np. posągi faraonów) i oczywiście portret konny, bardzo ważny w sztuce o charakterze komemoracyjnym i reprezentacyjnym. Portretowana postać może zostać również ukazana nago, wówczas mówimy o akcie (np. Paulina Borghese jako Wenus dłuta Canovy).
Kolejnym ważnym elementem przedstawienia jest upozowanie głowy portretowanego. Wyróżniamy następujące rodzaje:
en face (frontalnie) – głowa jest ukazana z przodu, centralnie
profil – głowa ukazana z jednego boku
półprofil – ujęcie miedzy en face a profilem, głowa lekko poruszona, ale nie całkiem skręcona w bok
en trois quarts (w trzech czwartych) – ujęcie, w którym postać zwraca się mocno w stronę widza, ale najczęściej jej ramiona są ukazane z boku, wygląda więc trochę jakby zerkała na nas przez ramię lub odwracała się w naszą stronę
profil perdu (ćwierćprofil) – w tym ujęciu postać odwraca głowę od widza tak, że ten może dostrzec tylko zarys jej policzka lub nosa; dosłownie z francuskiego oznacza to „profil zgubiony”, tak jakby twarz postaci umykała nam z pola widzenia
Postaci na portretach mogą oczywiście występować samodzielnie, ale także w towarzystwie. W zależności od liczby portretowanych wyróżniamy portret:
pojedynczy – portretowany jest ukazany samodzielnie
podwójny – najczęściej stosowany w przedstawieniach małżonków, dzieci, przyjaciół
portret wielopostaciowy – gdy na obrazie występują więcej niż dwie osoby możemy mówić o portrecie wielopostaciowym; przy trzech możemy użyć określenia portret potrójny, gdy wiemy, że są to członkowie jednej rodziny – portret rodzinny, gdy portretowani są np. członkowie jakiejś grupy zawodowej czy ogólnie postaci niespokrewnione mówimy o portrecie zbiorowym lub grupowym (szczególnie popularnym w protestanckiej Holandii i Flandrii w okresie baroku).
Ze względu na przeznaczenie i funkcję dzieła możemy podzielić portret na:
oficjalny (reprezentacyjny) – często zwany też dworskim, który służył gloryfikacji władcy czy innych ważnych postaci z wyższych klas społecznych i często był eksponowany publicznie
prywatny – malowany na potrzeby własne portretowanego lub jego rodziny; często, gdy portretowani są np. małżonkowie lub członkowie rodziny a ich bliskość jest w dziele w jakiś sposób podkreślona, np. trzymają się za ręce, obejmują, mówimy o portrecie intymnym;
Istotne mogą być również okoliczności powstania wizerunku. Wyróżniamy tu m.in. portret ślubny, koronacyjny (uwieczniający ceremonie koronacji króla lub moment tuż po koronacji, np. Koronacja Napoleona Jacquesa Louisa Davida), pośmiertny (wizerunki przedstawiające zmarłych, np. słynne portrety fajumskie, przedstawienia na epitafiach i – bardzo ważne – polskie portrety trumienne wykonywane na blasze o kształcie lica trumny(!)). Niekiedy mówi się też o tzw. portrecie asystencyjnym, czyli przedstawieniu fundatora umieszczanym w dziełach o tematyce religijnej (np. Madonna kanclerza Rolin Jana van Eycka).
Bardzo ważna jest również metoda tworzenia i sposób ujęcia twarzy postaci (mimika portretowanego). Można wyróżnić portret:
realistyczny – postać jest ukazana realistycznie, ze wszystkimi cechami charakterystycznymi i ewentualnymi defektami
idealizowany – postać jest upiększona, twarz harmonijna o dostojnym wyrazie
historyzowany – portrety osób współczesnych artyście, przedstawionych jako postaci historyczne, mitologiczne lub biblijne, w odpowiednich strojach i z charakterystycznymi dla nich atrybutami, np. Henryk Lubomirski jako Amor Antonia Canovy lub Autoportret jako św. Paweł Rembrandta
karykatura – postać ukazana jest w sposób przejaskrawiony, wyolbrzymiający cechy jej wyglądu lub charakteru, ten rodzaj portretu ma najczęściej na celu ośmieszenie portretowanego
portret syntetyczny – twórca ogranicza się do ukazania najważniejszych cech fizjonomii (i anatomii) portretowanego, bez przywiązywania wagi do znaków charakterystycznych; tego typu portrety dominowały wśród przedstawień faraonów w starożytnym Egipcie; niekiedy używa się tego określenia w szerszym znaczeniu by opisać twarz niewyrażającą emocji (ujęcie bardzo oficjalne)
portret psychologiczny – portret, w którym mimika i fizjonomia portretowanego zdradzają jego charakter lub stan emocjonalny czy duchowy, np. zaciętość, okrucieństwo, smutek, radość, ekstaza religijna; można je rozpoznać po detalach typu zmarszczone brwi, lekki uśmiech, rozwarte usta i nieobecny wzrok, np. Błogosławiona Ludwika Albertoni dłuta Berniniego
Istotną część historii sztuki stanowią także autoportrety artystów, które również mogą pojawić się na maturze! Zapamiętuj autoportrety mistrzów malarstwa oraz portrety ich najważniejszych muz – czasami zdarzają się zadania, w których trzeba rozpoznać twórcę lub epokę po tego typu przedstawieniach.
Opisując portret zwracaj też uwagę na atrybuty i przedmioty trzymane przez postaci. O ile łatwo rozpoznać władców po insygniach królewskich i płaszczach obszytych gronostajem, o tyle inne atrybuty mogą być trudniejsze do rozpoznania. Strój jest zawsze bardzo ważny, wskazuje na stan społeczny, ale także pewne cechy portretowanego, które artysta chciał podkreślić, np. woalka u kobiety często jest symbolem skromności a trzymana w dłoni książeczka – Pismo Święte – pobożności etc.
.
.
Prawie każda epoka ma też pewne ulubione typy portretów i sposoby ujęcia postaci. Pokuszę się tu o małą, bardzo zwięzłą, ściągawkę, która na pewno pomoże Ci szybciej odgadnąć epokę, z jakiej pochodzi dany portret. Zwłaszcza, jeśli nie rozpoznasz go natychmiast i nie domyślisz się po nazwisku autora.
starożytna Mezopotamia i Egipt – portrety statyczne, hieratyczne (podkreślenie ważności postaci – władca większy od pozostałych), w ujęciu frontalnym, najczęściej całopostaciowym, pozie stojącej, siedzącej lub kroczącej, twarz ukazana syntetycznie, przedstawienie bardzo reprezentacyjne;
przykłady: posążek Gudei z Lagasz, posag Chefrena, Mykerinos z małżonką, portret Nefretiti
starożytna Grecja i Rzym – przedstawienia władców, poetów i filozofów stawiające na realizm, dodatkowo w Rzymie pojawia się portret psychologiczny podkreślający charakter portretowanego; dominują ujęcia profilowe i popiersia; wprowadzony zostaje również portret konny, który następnie stanie się bardzo popularny w sztuce nowożytnej;
przykłady: portret Aleksandra Wielkiego, portret Seneki, pomnik konny Marka Aureliusza, posąg Augusta z Prima Porta
średniowiecze – portret występuje głównie w rzeźbie nagrobnej – przedstawienia całopostaciowe w pozie stojącej-leżącej, bardzo sztywne; niekiedy portrety fundatorów pojawiają się przy postaciach świętych oraz w dziełach i świątyniach przez nich fundowanych;
przykłady: procesja Justyniana i Teodory z San Vitale w Rawennie, postaci Uty von Ballenstedt i Ekkeharda II z katedry w Naumburgu
renesans – wielki rozwój malarstwa portretowego – postaci o doskonałych proporcjach, idealizowane lub przedstawiane realistycznie; najpopularniejszy typ portretu to ujęcia popiersiowe i półpostaciowe en face lub z profilu na tle krajobrazu lub okna otwierającego się na pejzaż;
przykłady: Portret Federico da Montefeltro i Battisty Sforzy Piero della Francesca, Mona Lisa Leonarda da Vinci, autoportrety Dürera
barok – w katolickiej części Europy dominują reprezentacyjne portrety władców, duchownych i arystokratów najczęściej we wnętrzach, na ciemnym tle z ciężką draperią z tyłu; w krajach, w których rozpowszechnił się protestantyzm popularyzuje się portret prywatny m.in. małżeński, intymny, rodzajowy (postaci wykonujące codzienne czynności) oraz portret zbiorowy; artyści wykonują również wiele autoportretów o wyjątkowej głębi psychologicznej;
przykłady: Portrety infantki Małgorzaty i dworu hiszpańskiego pędzla Diego Velázqueza, Portret Heleny Fourment w futrze Peter Paul Rubens, Wymarsz strzelców Rembrandt van Rijn (portret grupowy); portrety autorstwa Fransa Halsa
rokoko – dużą popularność zyskują tzw. portrety buduarowe, niezwykle intymne i wrażeniowe, w pastelowych kolorach, przedstawiające damy w wytwornych sukniach odpoczywające lub oddające się rozrywkom w swoich buduarach;
przykład: Portret Madame de Pompadour François Boucher
klasycyzm – portrety antykizujące i historyzowane (postaci ubrane w strój antyczny, stylizowane na postaci historyczne lub mitologiczne), odrodzenie pomnika konnego i innych przedstawień o charakterze reprezentacyjnym; we Francji, w okresie empire dominują heroizowane przedstawienia Napoleona;
przykłady: pomnik konny Józefa Poniatowskiego dłuta Bertel Thorvaldsen, Napoleon na przełęczy św. Bernarda Jacques Louis David
romantyzm – przedstawienia z nutą mistycyzmu i romantycznego ducha – rozwiany włos, rozchełstany kołnierz, płomień, mrok lub szaleństwo w oczach;
przykłady: Obłąkana Théodore Géricault, Portret Fryderyka Chopina i Autoportret Eugène Delacroix
realizm – portrety bardzo realistyczne, prozaiczne – ukazujące kondycje społeczną i charakter portretowanych, utrzymane w naturalnych kolorach, proste pod względem kompozycji
przykłady: Portret Pierre-Josepha Proudhona Gustave Courbet, Żydówka z pomarańczami Aleksander Gierymski
impresjonizm – głównie portrety rodzajowe, kadrowane na sposób coraz bardziej fotograficzny tzn. sprawiający wrażenie uchwyconej chwili, fragmentu rzeczywistości
przykłady: Spacer Claude Monet , Państwo Sisley Auguste Renoir
portret w XX w. – przedstawienia portretowe, podobnie jak inne tematy, stają się przede wszystkim polem do eksperymentów artystycznych – postaci są rozbijane na bryły (kubizm), powielane (futuryzm), deformowane lub drastycznie upraszczane (ekspresjonizm); niekiedy takie ujęcia służą podkreśleniu psychologii portretowanego;
.
.