Architektura to zdecydowanie najbardziej złożona i najbardziej „techniczna” część historii sztuki. Bez znajomości odpowiednich terminów oraz umiejętności czytania planów trudno skonstruować sensowy opis budowli, który będzie w stanie zapewnić nam dużo punktów na maturze. Dlatego opanowanie tej „super mocy” jaką jest błyskawiczne rozszyfrowywanie poszczególnych elementów planu budowli to jedna z podstawowych umiejętność do nabycia w trakcie przygotowań do egzaminu z historii sztuki.

Jeśli jesteś jeszcze na początkowym etapie nauki i plany są dla Ciebie kompletną enigmą (ewentualnie potrafisz odróżnić rzut kościoła od rzutu pałacu 😉) ten wpis pomoże Ci zbudować solidne podstawy. Po jego uważnym przeczytaniu powinnaś/powinieneś być w stanie podać najważniejsze informacje o obojętnie jakim planie budowli z kanonu maturalnego. Jeśli natomiast jesteś już osobą zahartowaną w bojach, potraktuj ten wpis jako powtórzenie informacji i upewnij się, że wszystkie pojawiające się w nim terminy już znasz.

Zanim przejdziemy do konkretów jeszcze jedna uwaga: informacje podawane tutaj są przekrojowe, możliwie uniwersalne (tam, gdzie mowa o zjawisku charakterystycznym dla konkretnej epoki pojawia się odpowiednia adnotacja). Nie jest to więc wyczerpujące zestawienie wszystkich typów planów i systemów konstrukcyjnych jakie istnieją, ale raczej zbiór tych najważniejszych, które z dużym prawdopodobieństwem mogą pojawić się na maturze. Wyjątków potwierdzających regułę w historii sztuki nie brakuje, jednak by je rozpoznać, najpierw trzeba dobrze przyswoić te reguły. A jako bonus, znajdziesz tu mnóstwo przykładów budowli – wszystkie są super-ważne!

Podział planów ze względu na kształt budowli:

Niemal od początku historii architektury dominują dwa rodzaje planów – podłużne i centralne w różnych odmianach. Oto jakie „podkategorie” możemy w nich wyróżnić, aby nasza analiza była bardziej konkretna.

.

Plany podłużne

Wyróżniamy przede wszystkim plany o formie prostokąta i krzyża łacińskiego. Te pierwsze są uniwersalne i stosowane zarówno w budowlach świątynnych, np. świątynie egipskie czy greckie, na czele z Partenonem w Atenach – tzw. plan peripterosu, jak i świeckich (bazyliki w starożytnym Rzymie, renesansowe pałace itd.). Niekiedy korpus, czyli główna nawowa część budowli, ma kształt podłużny a do niego dostawione są dodatkowe bryły, np. półkoliste apsydy pełniące funkcję kaplic. Wówczas przy opisie pod uwagę bierzemy część nawową i definiujemy plan jako podłużny a dopiero w dalszej kolejności wymieniamy i nazywamy elementy dodane. W niektórych regionach i okresach popularne są także wydłużone prezbiteria, tak jest np. w przypadku kościoła mariackiego w Krakowie, gdzie występuje plan prostokąta z wydłużoną partią prezbiterium.

.

Jeśli przyjrzymy się poszczególnym budowlom świątynnym wzniesionym na planie krzyża łacińskiego to nawet bez znajomości ich brył powinniśmy być w stanie rozpoznać epokę, w której powstały. Przykładowo, plany romańskie są dosyć proste, poprzedzone narteksem (przedsionkiem) z długim, zwykle trójnawowym korpusem i prezbiterium zakończonym półkolistą apsydą. Ramiona krzyża tworzone przez transept (nawa poprzeczna) są w nich wyraźnie widoczne, ale raczej nie rozbudowane, np. katedra w Spirze.

W gotyku natomiast następuje wyraźna ewolucja form, powszechne staje się wprowadzenie ambitu (obejście wokół prezbiterium), rozbudowywanie partii chórowej kościoła i dostawianie tzw. wieńca kaplic promienistych. Transepty także stają się bardziej okazałe, często trójnawowe z trzema portalami w ramionach, np. katedra w Kolonii.

W renesansie następuje uproszczenie planu krzyża łacińskiego i powrót do jego pierwotnych, klarownych i idealnie harmonijnych form – znikają dodatkowe kaplice i systemy wspierające konstrukcję (więcej o nich w dalszej części tekstu). Plan zostaje oczyszczony ze zbędnych elementów, uporządkowany. Dominuje prosty proporcjonalny transept i okazała kopuła na przecięciu nawy głównej z transeptem, np. kościół San Lorenzo we Florencji projektu Brunelleschiego.

Początek baroku (tzw. włoski barok kontrreformacyjny) przyniosi z kolei nową odmianę planu krzyża łacińskiego tzw. model kościoła jezuickiego, który wprowadzono w kościele Il Gesù w Rzymie. Nawy boczne korpusu zostaną w tym modelu zastąpione kaplicami a transept ulegnie znacznemu zwężeniu do tego stopnia, że będzie ledwo widoczny w bryle kościoła (tzw. pseudotransept lub transept pozorny).

.

Plany centralne:

Najbardziej podstawowe plany centralne to plany o formie koła, kwadratu i krzyża greckiego (równoramiennego). Występują również plany wieloboczne (najczęściej ośmiobok), owalne i eliptyczne, niekiedy również cztero- lub trójlistne (tzw. układ treflowy). Dominujący rodzaj przykrycia w tego typu budowlach to kopuła lub sklepienie klasztorne (o podstawie wieloboku).

Plany centralne są symetryczne, co wpływa na harmonijność i proporcjonalność budowli. Dlatego w historii architektury często wznoszono na nich budowle kultowe, np. mezopotamskie zigguraty, greckie tolosy, chrześcijańskie kościoły, kaplice wolnostojące i baptysteria, grobowce, np. egipskie piramidy, rzymskie i chrześcijańskie mauzolea, jak również budowle rezydencjonalne, np. idealnie symetryczna renesansowa Villa Rotonda pod Vicenzą, która zapoczątkowała nowy nurt w architekturze – palladianizm.

Poszczególne epoki przejawiają pewne preferencje, co do planów. W renesansie oraz klasycyzmie dominują plany koliste lub figury wpisane jedna w drugą, np. krzyż grecki wpisany w kwadrat – plan bazyliki św. Piotra na Watykanie projektu Donata Bramantego. Barok z kolei ceni plany „nieoczywiste” i dynamiczne a więc dużo częściej pojawiają się formy owalne i eliptyczne, np. kościół Sant’Andrea al Quirinale w Rzymie projektu Gianlorenza Berniniego lub wieloboczne, o falującej linii ścian, np. kościół Sant’Ivo alla Sapienza w Rzymie projektu Francesca Borrominiego.

.

Plany nieregularne:

Do planów nieregularnych zaliczamy wszystkie rzuty, w których trudno zidentyfikować jedną konkretną figurę jako podstawę założenia architektonicznego. Zwykle są to budowle rezydencjonalne, niekiedy również o charakterze sakralnym, posiadające bardzo udziwnione plany o niesymetrycznym układzie ścian i pomieszczeń. Tego typu budowle mogą przybierać bardzo oryginalne formy, np. labiryntu pomieszczeń, jak pałac w Knossos na Krecie, otwartego wieloboku o nieregularnej długości skrzydeł – zamek królewski na Wawelu lub organicznej bryły inspirowanej motywem fali – secesyjna Casa Milà autorstwa Antonia Gaudiego w Barcelonie. Plany nieregularne są charakterystyczne dla epok, w których architekci eksperymentowali z kształtem budowli, głównie w baroku i secesji.

Układy przestrzenne

Opisując budowle świątynne powstające od czasów wczesnego chrześcijaństwa należy również zwracać uwagę na układy przestrzenne, czyli konstrukcję ścian i wysokość sklepień. Z samego rzutu nie zawsze da się to jednoznacznie wyczytać (choć dużą podpowiedzią jest na pewno szerokość naw), ale jeśli w arkuszu maturalnym będzie zawarty również przekrój lub zdjęcie bryły, warto wymienić i krótko scharakteryzować dany typ kościoła jako jedną z cech budowli.

Wyróżniamy dwa główne typy kościołów (układów przestrzennych): bazylikowy i halowy.

kościół bazylikowy (bazylika) – to świątynia wielonawowa (trój- lub pięcio-), w której nawa główna jest wyższa i szersza od naw bocznych (najczęściej dwukrotnie), co umożliwia umieszczenie w jej ścianach okien doświetlających wnętrze i przebiegających ponad linią arkad międzynawowych i dachów naw bocznych; nawa główna jest przykryta oddzielnym dachem dwuspadowym a nawy boczne dachami pulpitowymi; tego typu konstrukcje zastosowano np. w pierwszej bazylice św. Piotra na Watykanie i w wielu późniejszych kościołach na planie podłużnym; niekiedy występują też pseudobazyliki, gdzie nawa główna jest wyższa od naw bocznych, ale brak w nich okien w ścianach nawy głównej;

kościół halowy (hala) – to świątynia wielonawowa, w której wszystkie nawy są tej samej wysokości a zatem nawa główna jest doświetlana oknami umieszczonymi w ścianach naw bocznych, najczęściej cała konstrukcja jest przykryta wspólnym dużym dachem; ten typ był szczególnie powszechny w architekturze Europy Środkowej w okresie późnego gotyku, jednym z najważniejszych przykładów jest kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Gdańsku, czyli bazylika mariacka (uwaga: określenie bazylika w tym kontekście odnosi się do nazewnictwa kościelnego a nie architektury, architektonicznie jest to hala).

.

Systemy konstrukcyjne

Kościoły gotyckie, z racji specyficznego dla tego stylu dążenia do wertykalizacji architektury potrzebowały zaawansowanego systemu konstrukcyjnego, który byłby w stanie utrzymać bardzo wysokie sklepienia. Dlatego też w tym okresie opracowano dwa rodzaje konstrukcji stosowane kolejno w budowlach o bardzo dużych i mniejszych rozmiarach. Są to: system łuków przyporowych i system filarowo-szkarpowy.

system łuków przyporowych – system konstrukcyjny umożliwiający przesklepienie dużych przestrzeni na znacznej wysokości; ciężar sklepienia krzyżowo-żebrowego nawy głównej jest przenoszony częściowo na filary międzynawowe, a częściowo na przypory dostawione na zewnątrz budowli, dzięki zastosowaniu łuków przyporowych (odporowych) przewieszonych ponad dachami naw bocznych [ciężar przerzucony z nawy głównej na boczne, następnie przenoszony z przypór na zewnątrz ściany];

system filarowo-szkarpowy – uproszczona odmiana konstrukcji przyporowej; mury nawy głównej są opięte szkarpami przebijającymi dachy naw bocznych i łączącymi się z filarami; charakterystyczny dla kościołów krakowskich w XIV wieku.

.

Z tą wiedzą powinnaś/powinieneś poradzić sobie z podstawową analizą planu architektonicznego. Jeśli jednak czujesz, że przydałaby Ci się profesjonalna pomoc w nauce analizowania architektury (planów, brył, fasad i wnętrz) oraz dzieł z innych dziedzin sztuki zapoznaj się z moim kursem online „Analiza dzieła sztuki od A do Z”! To krótki, 6-częściowy kurs, który pozwoli ci nie tylko nauczyć się analizy formalnej i ikonograficznej, ale także powtórzyć i uporządkować wiedzę ze wszystkich epok.

Każde nagranie jest skoncentrowane na wyłuskaniu tego, co najważniejsze w sztuce danego okresu – cechy stylowe, terminologia, nowe rozwiązania architektoniczne, motywy i gatunki malarskie, itd. Ostatnia lekcja została poświęcona wypracowaniu maturalnemu i zawiera wiele skutecznych rad, jak pisać, by zdobyć maksymalną liczbę punktów. W kursie otrzymujesz też karty pracy, aby przetestować Twoje nowo nabyte umiejętności w praktyce. Wszystkie szczegóły znajdziesz na tej stronie.

.