architektura plany rzuty konstrukcja matura

Plany, układy przestrzenne i systemy konstrukcyjne

Architektura to zdecydowanie najbardziej złożona i najbardziej „techniczna” część historii sztuki. Bez znajomości odpowiednich terminów oraz umiejętności czytania planów trudno skonstruować sensowy opis budowli, który będzie w stanie zapewnić nam dużo punktów na maturze. Dlatego opanowanie tej „super mocy” jaką jest błyskawiczne rozszyfrowywanie poszczególnych elementów planu budowli to jedna z podstawowych umiejętność do nabycia w trakcie przygotowań do egzaminu z historii sztuki.

Jeśli jesteś jeszcze na początkowym etapie nauki i plany są dla Ciebie kompletną enigmą (ewentualnie potrafisz odróżnić rzut kościoła od rzutu pałacu ;)) ten wpis pomoże Ci zbudować solidne podstawy. Po jego uważnym przeczytaniu powinieneś być w stanie podać najważniejsze informacje o obojętnie jakim planie budowli z kanonu maturalnego. Jeśli natomiast jesteś już maturzystą zahartowanym w bojach, potraktuj ten wpis jako powtórzenie informacji i upewnij się, że wszystkie pojawiające się terminy już znasz.

Zanim przejdziemy do konkretów jeszcze jedna uwaga – informacje podawane tutaj są przekrojowe, możliwie uniwersalne (tam gdzie mowa o zjawisku charakterystycznym dla konkretnej epoki pojawia się odpowiednia adnotacja). Nie jest to więc wyczerpujące zestawienie wszystkich typów planów i systemów konstrukcyjnych jakie istnieją, ale raczej zbiór tych najważniejszych, które z dużym prawdopodobieństwem mogą pojawić się na maturze. Wyjątków potwierdzających regułę w historii sztuki nie brakuje, jednak by je rozpoznać, najpierw trzeba dobrze przyswoić reguły. 🙂 A jako bonus, znajdziesz tu mnóstwo przykładów budowli – wszystkie są super-ważne!

Podział planów ze względu na kształt budowli:

Niemal od początku historii architektury dominują dwa rodzaje planów – podłużne i centralne w różnych odmianach. Oto jakie „podkategorie” możemy w nich wyróżnić, aby nasz opis był bardziej konkretny.

.

Plany podłużne

Wyróżniamy przede wszystkim plany o formie prostokąta i krzyża łacińskiego. Te pierwsze są uniwersalne i stosowane zarówno w budowlach świątynnych (np. świątynie egipskie czy greckie, na czele z Partenonem w Atenach – tzw. plan peripterosu) jak i świeckich (bazyliki w starożytnym Rzymie, renesansowe pałace itd.). Niekiedy korpus, czyli główna nawowa część budowli, ma kształt podłużny a do niego dostawione są dodatkowe bryły, np. półkoliste apsydy pełniące funkcję kaplic. Wówczas przy opisie pod uwagę bierzemy część nawową i definiujemy plan jako podłużny a dopiero w dalszej kolejności wymieniamy i nazywamy elementy dodane. W niektórych regionach i okresach popularne są także wydłużone prezbiteria, tak jest np. w przypadku kościoła mariackiego w Krakowie, gdzie występuje plan prostokąta z wydłużoną partią prezbiterium.

.

architektura plany budowli matura historia sztuki

architektura plany budowli matura historia sztuki

Jeśli przyjrzymy się poszczególnym budowlom świątynnym wzniesionym na planie krzyża łacińskiego to nawet bez znajomości ich brył powinniśmy być w stanie rozpoznać epokę, w której powstały. Przykładowo, plany romańskie są dosyć proste, poprzedzone narteksem (przedsionkiem) z długim, zwykle trójnawowym korpusem i prezbiterium zakończonym półkolistą apsydą. Ramiona krzyża tworzone przez transept (nawa poprzeczna) są w nich wyraźnie widoczne, ale raczej nie rozbudowane, np. katedra w Spirze. W gotyku natomiast następuje wyraźna ewolucja form, powszechne staje się wprowadzenie ambitu (obejście wokół prezbiterium), rozbudowywanie partii chórowej kościoła i dostawianie tzw. wieńca kaplic promienistych. Transepty także stają się bardziej okazałe, często trójnawowe z trzema portalami w ramionach, np. katedra w Kolonii. W renesansie następuje uproszczenie planu krzyża łacińskiego i powrót do jego pierwotnych, klarownych i idealnie harmonijnych form – znikają dodatkowe kaplice i systemy wspierające konstrukcję (więcej o nich w dalszej części tekstu). Plan zostaje oczyszczony ze zbędnych elementów, uporządkowany. Dominuje prosty proporcjonalny transept i okazała kopuła na przecięciu nawy głównej z transeptemz, np. kościół San Lorenzo we Florencji projektu Brunelleschiego. Początek baroku (tzw. włoski barok kontrreformacyjny) przyniesie z kolei nową odmianę planu krzyża łacińskiego tzw. model kościoła jezuickiego, który wprowadzono w kościele Il Gesù w Rzymie. Nawy boczne korpusu zostaną w tym modelu zastąpione kaplicami a transept ulegnie znacznemu zwężeniu do tego stopnia, że będzie ledwo widoczny w bryle kościoła (tzw. pseudotransept lub transept pozorny).

.

Plany centralne:

Najbardziej podstawowe plany centralne to plany o formie koła, kwadratu i krzyża greckiego (równoramiennego). Występują również plany wieloboczne (najczęściej ośmiobok), owalne i eliptyczne, niekiedy również cztero- lub trójlistne (tzw. układ treflowy). Dominujący rodzaj przykrycia w tego typu budowlach to kopuła lub sklepienie klasztorne. Plany centralne są symetryczne, co wpływa na harmonijność i proporcjonalność budowli. Dlatego w historii architektury często wznoszono na nich budowle kultowe, np. mezopotamskie zigguraty, greckie tolosy, chrześcijańskie kościoły, kaplice wolnostojące i baptysteria, grobowce, np. egipskie piramidy, rzymskie i chrześcijańskie mauzolea, jak również budowle rezydencjonalne, np. idealnie symetryczna renesansowa Villa Rotonda pod Vicenzą, która zapoczątkowała nowy nurt w architekturze (palladianizm).

architektura plany budowli matura historia sztukiarchitektura plany budowli matura historia sztuki

Poszczególne epoki przejawiają pewne preferencje, co do planów. W renesansie oraz klasycyzmie dominują plany koliste lub figury wpisane jedna w drugą, np. krzyż grecki wpisany w kwadrat – plan bazyliki św. Piotra na Watykanie projektu Bramantego. Barok z kolei ceni plany „nieoczywiste” i dynamiczne a więc dużo częściej pojawiają się formy owalne i eliptyczne, np. kościół Sant’Andrea al Quirinale w Rzymie projektu Berniniego lub wieloboczne, o falującej linii ścian, np. kościół Sant’Ivo alla Sapienza w Rzymie projektu Borrominiego.

.

Plany nieregularne:

Do planów nieregularnych zaliczamy wszystkie rzuty, w których trudno zidentyfikować jedną konkretną figurę jako podstawę założenia architektonicznego. Zwykle są to budowle rezydencjonalne, niekiedy również o charakterze sakralnym, posiadające bardzo udziwnione plany o niesymetrycznym układzie ścian i pomieszczeń. Tego typu budowle mogą przybierać bardzo oryginalne formy, np. labiryntu pomieszczeń jak pałac w Knossos na Krecie, otwartego wieloboku o nieregularnej długości skrzydeł – zamek królewski na Wawelu lub organicznej bryły inspirowanej motywem fali – secesyjna Casa Milà Gaudiego w Barcelonie. Plany nieregularne są charakterystyczne dla epok, w których architekci eksperymentowali z kształtem budowli, głównie w baroku i secesji.

architektura plany budowli matura historia sztuki

Układy przestrzenne

Opisując budowle świątynne powstające od czasów wczesnego chrześcijaństwa należy również zwracać uwagę na układy przestrzenne, czyli konstrukcję ścian i wysokość sklepień. Oczywiście z samego rzutu nie zawsze da się to jednoznacznie, ale jeśli w arkuszu maturalnym będziesz miał również przekrój lub zdjęcie bryły, warto wymienić i krótko scharakteryzować dany typ kościoła jako jedną z cech budowli.

Wyróżniamy dwa główne typy kościołów (układów przestrzennych): bazylikowy i halowy.

architektura plany budowli matura historia sztuki

kościół bazylikowy (bazylika) – to świątynia wielonawowa (trój- lub pięcio-), w której nawa główna jest wyższa i szersza od naw bocznych (najczęściej dwukrotnie), co umożliwia umieszczenie w jej ścianach okien doświetlających wnętrze i przebiegających ponad linią arkad międzynawowych i dachów naw bocznych; nawa główna jest przykryta oddzielnym dachem dwuspadowym a nawy boczne dachami pulpitowymi; tego typu konstrukcje zastosowano np. w pierwszej bazylice św. Piotra na Watykanie i w wielu późniejszych kościołach na planie podłużnym; niekiedy występują też pseudobazyliki, gdzie nawa główna jest wyższa od naw bocznych, ale brak w nich okien w ścianach nawy głównej;

kościół halowy (hala) – to świątynia wielonawowa, w której wszystkie nawy są tej samej wysokości a zatem nawa główna jest doświetlana oknami umieszczonymi w ścianach naw bocznych, najczęściej cała konstrukcja jest przykryta wspólnym dużym dachem; ten typ był szczególnie powszechny w architekturze Europy Środkowej w okresie późnego gotyku, jednym z najważniejszych przykładów jest kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Gdańsku, czyli bazylika mariacka (uwaga, określenie bazylika w tym kontekście odnosi się do nazewnictwa kościelnego a nie architektury, architektonicznie jest to hala).

.

Systemy konstrukcyjne

Kościoły gotyckie, z racji na specyficzne dla stylu dążenie do wertykalizacji architektury potrzebowały zaawansowanego systemu konstrukcyjnego, który byłby w stanie utrzymać bardzo wysokie sklepienia. Dlatego też w tym okresie opracowano dwa rodzaje konstrukcji stosowane kolejno w budowlach o bardzo dużych i mniejszych rozmiarach. Są to: system łuków przyporowych i system filarowo-szkarpowy.

architektura plany budowli matura historia sztuki

system łuków przyporowych – system konstrukcyjny umożliwiający przesklepienie dużych przestrzeni na znacznej wysokości; ciężar sklepienia krzyżowo-żebrowego nawy głównej jest przenoszony częściowo na filary międzynawowe, a częściowo na przypory dostawione na zewnątrz budowli, dzięki zastosowaniu łuków przyporowych (odporowych) przewieszonych ponad dachami naw bocznych [ciężar przerzucony z nawy głównej na boczne, następnie przenoszony z przypór na zewnątrz ściany];

architektura plany budowli matura historia sztuki

system filarowo-szkarpowy – uproszczona odmiana konstrukcji przyporowej; mury nawy głównej są opięte szkarpami przebijającymi dachy naw bocznych i łączącymi się z filarami; charakterystyczny dla kościołów krakowskich XIV w.

.

Z tą wiedzą powinieneś poradzić sobie z podstawowym opisem planu architektonicznego. Jeśli chcesz poznać bardziej szczegółowe terminy, nauczyć się opisywania planów i brył oraz rozpoznawania stylów architektonicznych zapraszam do zapoznania się z ofertą mojego intensywnego kursu online „Architektura na maturze”. To super okazja do opanowania architektury raz a dobrze!

.

HISTORIA SZTUKI MATURA VADEMECUM KOMPENDIUM REPETYTORIUM TESTY

.

.