W ostatniej części cyklu „Epoka pod lupą” skupimy się na sztuce współczesnej, której początek datuje się na drugą połowę XX wieku. Konkretnie, w USA rozwój sztuki współczesnej jest liczony od wczesnych lat 40., a w Europie od końca II wojny światowej. W tym okresie, właśnie ze względu na sytuację polityczną, centrum sztuki stają się Stany Zjednoczone, choć po zakończeniu wojny dawne ośrodki życia artystycznego w Europie szybko odżywają i starają się dotrzymać kroku temu, co dzieje się za oceanem.

Jedną z cech charakterystycznych sztuki współczesnej jest jej ogromne zróżnicowanie. Na przestrzeni zaledwie kilkudziesięciu lat pojawiło się bardzo dużo kierunków, często skrajnie od siebie odmiennych, jak np. pop-art i minimalizm. Różnorodność decyduje o bogactwie sztuki współczesnej, ale też stanowi trudność, gdy trzeba te kierunki opanować do matury. Mimo iż ten okres nie dobiegł końca, ponieważ żyjemy we współczesności i ciągle powstają nowe dzieła oraz kierunki, kanon maturalny obejmuje zjawiska artystyczne mniej więcej do lat 90. XX wieku.

Poniżej znajdziesz oś czasu (pamiętaj, że większość z tych kierunków występuje jednocześnie a nie jeden po drugim) oraz przedstawienie kluczowych tendencji w sztuce współczesnej.

1. Abstrakcja we wszystkich odmianach

Sztuka abstrakcyjna narodziła się jeszcze w nowoczesności (pierwsza połowa XX w.), ale po II wojnie światowej przeżywa swój wielki rozkwit.

W początkowym okresie szczególnie popularne są różne odmiany abstrakcji lirycznej tj. action painting (w Europie określany jako informel), color field painting, czyli malarstwo wielkich płaszczyzn czy malarstwo gestu. W tych odmianach abstrakcji na pierwszym planie jest ekspresja. Artyści dążą do oddziaływania na widza za pomocą formy i barwy, stosują nowatorskie techniki, jak np. dripping i/lub używają dużych formatów, aby spotęgować doświadczenie obcowania z kolorem, plamą barwną itp.

Abstrakcja geometryczna, wywodząca się z poszukiwań rosyjskiej awangardy i neoplastycyzmu, ma się równie dobrze w drugiej połowie XX wieku. Jej najpopularniejszym przejawem jest optical art, czyli sztuka wykorzystująca zjawiska optyczne, oddziałująca na zmysł wzroku za pomocą form geometrycznych. Za granicą najpopularniejsi przedstawiciele optical artu to Victor Vasarely i Bridget Riley, a w Polsce reprezentuje go Wojciech Fangor.

.

2. Nieoczywisty powrót do figuracji

Może się wydawać, że sztuka współczesna jest zdominowana przez abstrakcję, jednak w rzeczywistości w tym okresie nie brakuje również artystów, którzy nadal tworzą dzieła figuratywne, czyli przedstawieniowe, ukazujące przedmioty oraz postaci ludzkie i zwierzęce.

Najbardziej tradycyjne malarstwo figuratywne było związane z socrealizmem – sztuką propagandową z okresu komunizmu, w której tematyka i forma dzieł były podporządkowane ideologii politycznej. Jest to jednak wyjątek, ponieważ w przeważającej większości, gdy artyści współcześni sięgają po motywy figuratywne robią to w sposób oryginalny, daleki od prostego przedstawiania rzeczywistości.

Pop-art bawi się konwencją oraz formą, zamieniając wizerunki postaci publicznych w prawdziwe ikony kultury popularnej, jak robił to np. Andy Warhol, lub podnosząc banalne przedmioty do rangi sztuki. Z kolei Nowa Figuracja używa mocnych deformacji i celowo aestetycznych zestawień barwnych. Przedstawienia z tego kierunku cechuje celowa brutalność, radykalizacja ekspresji. W Europie, a zwłaszcza w Polsce, wielu artystów współczesnych używa figuracji w malarstwie i rzeźbie, aby pokazać kruchość kondycji ludzkiej po II wojnie światowej, np. Andrzej Wróblewski, Alberto Giacometti. Dominują ujęcia syntetyczne, jedynie hiperrealizm (fotorealizm) za cel stawia sobie mimetyczne odtworzenie postaci ludzkiej.

Wielu twórców sięga do motywów figuralnych w dziełach o wymiarze krytycznym, w których zachęcają oni do refleksji nad stanem współczesnego społeczeństwa. U niektórych przedstawienia te idą w stronę karykatury (Bronisław Linke, Jerzy Duda-Gracz). Innym ważnym zjawiskiem z kręgu figuracji jest sztuka artystek współczesnych często krążąca wokół tematu ciała i kobiecości, np. Niki de Saint Phalle, Alina Szapocznikow, Katarzyna Kozyra.

.

3. Nowe formy wypowiedzi artystycznej

Jednym z najważniejszych zjawisk w sztuce współczesnej jest pojawienie się sztuki efemerycznej (ulotnej), czyli działań bądź instalacji, które są ograniczone czasowo i szybko znikają. Do tego typu nowych form wypowiedzi artystycznej należy performance, happening, environment, ale także sztuka ciała czy sztuka ziemi i instalacje in situ stworzone dla konkretnej przestrzeni. To wszelkie działania, po których nie pozostaje żaden ślad poza dokumentacją, która jednak nie stanowi samego dzieła. Tego typu sztuka ma również pewne stałe cechy, jak chociażby z góry zaplanowaną strukturę. Niezwykle ważne jest by na maturze być w stanie wskazać niekiedy nawet niewielkie różnice między poszczególnymi formami, np. między performansem a happeningiem.

.

4. Materia, materiał, materializm

Współczesność to zdecydowanie czas paradoksów. Na podobnej zasadzie jak współistnieją ze sobą abstrakcja i figuracja, w sztuce współczesnej można również zauważyć tendencję przeciwną względem opisanych wyżej form efemerycznych a mianowicie skupienie części artystów na materii i materiale. Gdy niektórzy twórcy stawiają na ulotne działania bądź sprowadzają dzieło sztuki do idei (konceptualizm), inni powracają do podstaw, czyli np. do pierwotnej, organicznej materii. Przedstawiciele nurtu Arte Povera, malarstwa materii, a także niektórzy członkowie Grupy Zero wykorzystują do tworzenia sztuki tak „nie-artystyczne” materiały jak piasek, gruz czy żwir bądź sięgają po banalne przedmioty, ich fragmenty lub odpady. Dla części z nich jest to również sposób na zamanifestowanie swojej antymaterialistycznej, antyrynkowej postawy.

Materiały, zwłaszcza te nowoczesne odgrywają również ważną rolę w architekturze tego okresu. Dominuje prostota i solidność wykonania. Gdy dekoracja zostaje całkowicie odrzucona to właśnie materiał odgrywa pierwszoplanową rolę w nadania budowli pożądanej estetyki – szkło, metal, beton, kamień w kolorach neutralnych lub wręcz przeciwnie, bardzo kontrastowych zaczynają odpowiadać za całą ekspresję i uwydatniają oryginalność rozwiązań formalnych.

.

5. Sztuka krytyczna i zaangażowana

Na koniec warto wspomnieć o rozwoju sztuki krytycznej oraz zjawiska szerzej określanego jako sztuka zaangażowana, które do dziś jest bardzo obecne i niezwykle ważne w aktualnym kontekście społeczno-politycznym. Jego źródła sięgają początków współczesności, choć postawa krytyczna była obecna już u dadaistów a nawet w XIX-wiecznym realizmie.

Niewątpliwie jednak sztuka krytyczna w ścisłym tego słowa znaczeniu rozwinęła się w drugiej połowie XX wieku dzięki działalności niektórych przedstawicieli pop-artu, a zwłaszcza jego europejskiej odmiany, czyli francuskiego Nowego Realizmu. Liczne kierunki przeciwstawiały się nadmiernemu konsumpcjonizmowi, uprzedmiotowieniu kobiet czy niszczeniu środowiska. Wiele dzieł krytykowało systemy polityczne oraz szkodliwe postawy społeczne. Od krytyki artyści często przechodzili do podejmowania inicjatyw mających na celu poprawę stanu rzeczy i tak właśnie narodziła się sztuka zaangażowana. Jednym z lepszych przykładów jest chociażby idea rzeźby społecznej Josepha Beuysa. Od lat 90. w Polsce szczególnie obecny był nurt sztuki krytycznej na czele z tak ważnymi artystami jak Zbigniew Libera, Artur Żmijewski czy wspomniana wcześniej Katarzyna Kozyra.

.

Oto główne tendencje w sztuce współczesnej, które należy znać do matury. Postaraj się przyswoić te informacje i mieć je na uwadze, gdy uczysz się twórczości konkretnych artystów. Dzięki temu będzie ci łatwiej powiązać fakty i zinterpretować ich dzieła.

Jeśli jednak czujesz, że liczba kierunków i rzeczy do zapamiętania cię przeraża zachęcam cię do skorzystania z Vademecum „Matura z historii sztuki”, w którym każdy z nich został dogłębnie omówiony bądź do nauki z moim kursem online „Analiza dzieła sztuki od A do Z”. To krótki, 6-częściowy kurs, który pozwoli ci nie tylko nauczyć się analizy formalnej i ikonograficznej, ale także powtórzyć i uporządkować wiedzę ze wszystkich epok. Każde nagranie jest skoncentrowane na wyłuskaniu tego, co najważniejsze w sztuce danego okresu. Dokładnie tak jak w tym wpisie tylko dużo, dużo głębiej i w formie lekcji wideo. Ostatnia lekcja została poświęcona analizie dzieł w kontekście wypracowania maturalnego i zawiera wiele skutecznych rad jak pisać, by zdobyć jak najwięcej punktów.

 

.