To kolejny wpis dotyczący ikonografii chrześcijańskiej. W poprzednim zebrałam najważniejsze typy ikonograficzne przedstawień Jezusa Chrystusa, w niniejszym proponuję Ci powtórzenie z ikonografii maryjnej. Są tematy i sceny, które dosyć łatwo zidentyfikować nawet bez doskonałej znajomości Biblii i samego życia Maryi, ale niektóre przedstawienia mają swoje własne nazwy i ściśle określone zasady, które niekoniecznie są dla maturzystów oczywiste. Poniżej znajdziesz listę najważniejszych przedstawień Matki Bożej oraz przykłady dzieł, w których występują. Tak jak w przypadku Chrystusa, podkreślam, że nie jest to wyczerpujący zbiór wszystkich typów ikonograficznych a jedynie wybór tych, które mogą pojawić się na maturze z historii sztuki z racji ich popularności.
.
.
Najważniejsze i najczęściej występujące typy ikonograficzne przedstawienia Matki Bożej:
.
Hodegetria
Jest to najstarszy i najpopularniejszy w historii sztuki typ przedstawienia Matki Bożej z Dzieciątkiem Jezus na ręku. Maryja ukazana jest frontalnie, najczęściej w półpostaci, na lewym ramieniu trzyma Chrystusa a prawą dłonią na niego wskazuje. Chrystus może występować tu w typie Pantokratora lub po prostu unosić prawą dłoń w geście błogosławieństwa. Między postaciami nie widać bliskości, nie ma też bezpośredniego kontaktu – obydwoje patrzą na wprost, upozowani są raczej sztywno, co wskazuje na reprezentacyjny charakter przedstawienia. Ten typ wizerunków maryjnych, znany już ze sztuki wczesnochrześcijańskiej, stał się ok. VI w. bardzo popularny w malarstwie bizantyjskim, a w okresie pobizantyjskim w sztuce chrześcijańskiego Wschodu, występował też w sztuce zachodnioeuropejskiej. Hodegetria z greki oznacza Wskazująca Drogę (w tym kontekście drogę do Zbawienia, która wiedzie przez Chrystusa).
.
Eleusa
To kolejny typ ikonograficzny przedstawienia Matki Bożej z Dzieciątkiem ukazujący Maryję trzymającą w ramionach Chrystusa i skłaniającą ku niemu głowę. Jezus obejmuje Matkę za szyję i przytula policzek do jej twarzy. Takie ujęcie służy wyeksponowaniu ich silnego związku uczuciowego, intymnej relacji matka-dziecko. Ten typ ikonograficzny, znany w Bizancjum od IX w., był obok wizerunków Hodegetrii, najbardziej popularnym przedstawieniem maryjnym w sztuce wschodniochrześcijańskiej. Termin Eleusa również pochodzi z greki i oznacza miłosierdzie lub współodczuwanie dlatego też przedstawienie to bywa niekiedy określane jako Matka Boska Miłosierna.
Maestà
Jest to występujące w malarstwie, zwłaszcza w XII i XIII wieku, reprezentacyjne przedstawienie Madonny na majestacie (wł. Maestà) – siedzącej na tronie w otoczeniu aniołów i świętych.
.
Pietà
Typ ikonograficzny przedstawienia Matki Bożej z martwym ciałem Chrystusa na kolanach lub łonie. Pietà wyraża współudział Marii w dziele Zbawienia oraz jej cierpienie po stracie Syna. Najstarsze wyobrażenia Piety pochodzą z 1 poł. XIV w., w okresie późnego średniowiecza rozpowszechniły się w całej Europie, głównie w rzeźbie. Przedstawienia gotyckie cechuje duża ekspresja – bardzo dramatyczne i werystyczne (skrajnie realistyczne) ujęcie postaci, np. starcza, zdjęta bólem twarz Maryi, zmaltretowane i wychudzone ciało Chrystusa. Od renesansu przedstawienie w typie Piety koncentrowało się raczej na wyrażeniu cichego smutku Maryi a sama jej postać była często odmładzana i idealizowana.
.
Piękna Madonna
Jest to typ rzeźby, przedstawiającej stojącą Maryję z Dzieciątkiem na ręku, występujący w sztuce gotyckiej około roku 1400 w ramach tzw. gotyku międzynarodowego (stylu pięknego lub stylu Pięknych Madonn). W tym ujęciu Madonna jest zawsze ukazana jako młoda dziewczyna o idealizowanej twarzy i smukłej, pełnej wdzięku sylwetce lekko wygiętej na kształt litery S. Postać stoi w kontrapoście, jest miękko modelowana (odejście od popularnego w średniowieczu stylu łamanego) a jej ciało okrywa dekoracyjna rozłożysta szata udrapowana kaskadowo. W efekcie Madonna i Dzieciątko wyglądają niewinnie i dużo bardziej naturalnie niż we wcześniejszych ujęciach charakteryzujących się zaburzeniem proporcji i twardym modelunkiem postaci.
Innym przedstawieniem, w którym Madonna występuje z Jezusem jest grupa Deesis, gdzie wraz z Janem Chrzcicielem pełnią oni rolę pośredników między Zbawicielem a ludzkością, zanosząc do niego prośby wiernych. Maryja stoi po prawicy Chrystusa z rękami wyciągniętymi ku niemu. Ten sam gest wykonuje stojący po jego lewej Jan Chrzciciel.
Ikonografia maryjna – radości i boleści Matki Bożej
Religia chrześcijańska wyróżnia siedem radości i siedem boleści Matki Bożej, na które składają się kolejno wydarzenia radosne i tragiczne z życia Maryi i Chrystusa. Nie wszystkie z nich stały się popularnym tematem sztuki sakralnej, ale spora część zajmuje ważne miejsce w historii sztuki.
Poniżej lista radości i boleści z krótkim objaśnieniem motywów i tematów najczęściej występujących w sztuce:
Radość pierwsza: Zwiastowanie – przedstawienie Archanioła Gabriela objawiającego się Maryi i zwiastującego jej, że urodzi Jezusa Chrystusa, Syna Bożego; w tego typu scenach Maryja jest ukazywana najczęściej jako młoda dziewczyna – dziewica, czego dowodem jest m.in. lilia występująca jako atrybut Madonny;
Radość druga: Nawiedzenie św. Elżbiety (czasami zwane Nawiedzeniem Najświętszej Maryi Panny) – przedstawienie Maryi udającej się do swojej krewnej św. Elżbiety, aby obwieścić jej radosną nowinę; św. Elżbieta natychmiast rozpoznaje, że Maryja nosi w łonie Zbawiciela; w scenie Nawiedzenia najczęściej przedstawione są dwie kobiety rozmawiające lub wykonujące względem siebie opiekuńcze gesty, jedna z nich – św. Elżbieta – jest starsza, zgodnie z przekazem biblijnym;
Radość trzecia: Narodzenie Pana Jezusa – przedstawienie stajenki w Betlejem i Świętej Rodziny, czyli Maryi z Dzieciątkiem Jezus i czuwającym nad nimi św. Józefem;
Radość czwarta: Pokłon Mędrców – przedstawienie Trzech Króli oddających hołd Dzieciątku; w zależności od ujęcia Maria piastuje Jezusa w stajence lub zasiada na tronie z małym Jezusem na kolanach;
Radość piąta: Znalezienie Jezusa w świątyni
Radość szósta: Zmartwychwstanie Chrystusa
Radość siódma: Wniebowzięcie i ukoronowanie Maryi – bardzo ważna grupa przedstawień w ikonografii maryjnej – według Kościoła Katolickiego Maryja została wzięta przez Chrystusa do nieba z ciałem i duszą po zakończeniu jej ziemskiego życia a następnie ukoronowana przez niego na Królową Nieba i Ziemi; według interpretacji Kościoła Prawosławnego Maryja najpierw zmarła-zasnęła, a następnie zmartwychwstała i została wniebowzięta, stąd występowanie równie popularnego w historii sztuki przedstawienia Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny, gdzie Matka Boża jest przedstawiona w otoczeniu apostołów, najczęściej leżąc na łożu. Niekiedy, w starszych przedstawieniach, towarzyszy im Chrystus trzymający zawiniątko lub miniaturową kobiecą postać – personifikacja duszy Maryi. W zachodniej interpretacji tego fragmentu Biblii Maryja może być też ukazywana w typie Assunta (lub Asumpta), czyli Wniebowzięta – postać stojąca lub unosząca się w chmurach, w modlitewnej bądź triumfalnej pozie, bez Chrystusa, ale w otoczeniu aniołów, niekiedy również świętych.
.
Boleść pierwsza: Proroctwo Symeona
Boleść druga: Ucieczka do Egiptu – przedstawienie Maryi z Dzieciątkiem na osiołku prowadzonym przez św. Józefa;
Boleść trzecia: Zgubienie Jezusa
Boleść czwarta: Spotkanie na Drodze Krzyżowej
Boleść piąta: Ukrzyżowanie i śmierć Jezusa
Boleść szósta: Zdjęcie z krzyża
Boleść siódma: Złożenie do grobu
Ostatnie cztery boleści wiążą się z pasją Chrystusa i Matka Boża występuje w tych przedstawieniach jako wpółodkupicielka ludzkości, figura ta jest często określana jako Matka Boża Bolesna (Bolejąca) lub z łaciny Mater Dolorosa. Do tego typu ikonograficznego zaliczają się wszystkie ujęcia cierpiącej Maryi stojącej pod krzyżem (część tzw. grupy Ukrzyżowania, w której znajduje się również św. Jan Ewangelista), trzymającej martwe ciało Chrystusa w ramionach (Pietà) lub opłakującej go w scenie Złożenia do grobu. Na twarzy Maryi widać dojmujący smutek lub rozpacz.
.
Inne typy ikonograficzne, które warto znać:
Sacra Conversazione
Sacra Conversazione, czyli z włoskiego Święta Rozmowa, to typ ikonograficzny przedstawienia Maryi tronującej z Dzieciątkiem między symetrycznie ustawionymi po bokach postaciami świętych, najbardziej rozpowszechniony we włoskim malarstwie XIV-XVI w. Początkowo podkreślano osobisty stosunek postaci, w dziełach późniejszych dominuje reprezentacyjne, uroczyste ujęcie tematu.
.
Mater Misericordiae / Matka Boska Opiekuńcza (Płaszcz Ochronny)
Jest to typ ikonograficzny przedstawienia Maryi wykształcony w XIII wieku i szczególnie propagowany przez zakony cystersów i dominikanów. Maryja odziana w rozłożysty płaszcz szeroko rozwiera ramiona i otacza nim małe ludzkie postaci zgromadzone u jej stóp. Przedstawienie to, nazywane niekiedy również Płaszczem Ochronnym, symbolizuje opiekę Maryi nad ludzkością.
Immaculata
Motyw ikonograficzny przedstawiający Maryję niepokalanie poczętą i utożsamiający ją z Niewiastą z Apokalipsy św. Jana. Matka Boża jest ukazana jako młoda dziewczyna, bez Dzieciątka, w białej sukni i błękitnym płaszczu, stojąca na tle nieba, na chmurze, półksiężycu lub kuli ziemskiej, często z gwieździstą koroną lub aureolą nad głową. Wizerunek ten wykształcił się w XVII wieku i był szczególnie powszechny w epoce baroku i rokoko.
Święta Anna Samotrzecia (lub Samotrzeć)
Jest to przedstawienie św. Anny, matki Maryi, z Matką Bożą i małym Jezusem. Było ono szczególnie popularne w sztuce średniowiecznej i nowożytnej.
Od teraz rozpoznanie danego typu ikonograficznego nie powinno sprawić Ci więcej problemów.
.
.
* Zdjęcie główne: Zwiastowanie i Nawiedzenie z portalu centralnego katedry w Reims