historia sztuki ikonografia Jezus Chrystus

Ikonografia – typy przedstawień Jezusa Chrystusa

Temat ikonografii, czyli dziedziny historii sztuki zajmującej się badaniem treści i symboliki dzieł, poruszyłam już jakiś czas temu w artykule dotyczącym atrybutów świętych i postaci biblijnych, które trzeba umieć rozpoznawać na maturze. Atrybuty są tak ważne, ponieważ pomagają nam zidentyfikować postaci występujące w danym dziele a często dzięki temu również jego temat. Najważniejsi bohaterowie biblijni (i nie tylko) mają swoją własną rozbudowaną ikonografię, co oznacza, że istnieje wiele „ustandaryzowanych” sposobów ich przedstawiania w sztuce, czyli tzw. typów ikonograficznych. W tym tekście skupimy się na ikonografii Jezusa Chrystusa. Opiszę najważniejsze typy przedstawień i ich symboliczną wymowę. Pamiętaj, że przy analizie dzieła, zwłaszcza w ramach wypracowania, rozpoznanie typu ikonograficznego to tylko połowa sukcesu, powinieneś również potrafić wyjaśnić czemu służy takie a nie inne ujęcie tej postać w tym konkretnym kontekście. Mam nadzieję, że mój wpis Ci w tym pomoże.

.HISTORIA SZTUKI MATURA VADEMECUM KOMPENDIUM REPETYTORIUM TESTY

.

Najważniejsze i najczęściej występujące typy ikonograficzne przedstawienia Chrystusa:

.

Chrystus Dobry Pasterz

Jest to jedno z najstarszych przedstawień Jezusa Chrystusa funkcjonujących w ikonografii chrześcijańskiej, ukazujące go jako młodzieńca niosącego na ramionach owcę. Wywodzi się wprost ze sztuki starożytnej Grecji i Rzymu, gdzie w ten sposób często przedstawiano Hermesa. W tradycyjnym ujęciu Chrystus ukazany jest jako bardzo młody człowiek w krótkiej antycznej tunice, niekiedy z pasterską laską w dłoni. Ten typ przedstawienia był szczególnie popularny w okresie intensywnego rozwoju chrześcijaństwa. Wtedy też nastąpiła jego ewolucja i „zaadaptowanie” do ikonografii typowo chrześcijańskiej, np. ujęcie Chrystusa jako mężczyzny z brodą i w sile wieku, w długiej szacie (czasem także w płaszczu) w kolorach podkreślających jego majestat, tj. niebieski i czerwony, z dodatkowymi lub zmienionymi atrybutami, np. krzyż zamiast laski. W niektórych przedstawieniach Chrystus nie trzyma owcy na ramionach a jest otoczony ich małym stadkiem. Typ ikonograficzny Dobrego Pasterza odwołuje się do przypowieści o zagubionej owcy pojawiającej się w Ewangelii św. Łukasza oraz słów Chrystusa „Ja jestem dobrym pasterzem” pochodzących z Ewangelii św. Jana. W wymiarze symbolicznym oznacza on opiekę i miłość jaką Chrystus otacza swoje owieczki, czyli wiernych.

historia sztuki ikonografia Jezusa Chrystusa

Pantokrator

To kolejny, dosyć wcześnie ukształtowany – popularny od V-VI w. – typ ikonograficzny przedstawień Jezusa Chrystusa, w którym jest on ukazany jako brodaty mężczyzna o surowym obliczu, ujęty frontalnie w pozycji siedzącej lub stojącej, później także w popiersiu lub półpostaci. Prawą dłonią wykonuje gest błogosławieństwa, w lewej trzyma otwartą lub zamkniętą księgę – Pismo Święte. Tego typu przedstawienie wskazuje na Chrystusa jako Władcę i Sędziego Świata (Pantokrator w języku greckim oznacza Wszechwładca, Pan Wszystkiego) oraz obietnicę zbawienia. W świątyniach chrześcijańskich przedstawienie to było umieszczane głównie w kopułach i w górnej partii apsyd, co miało symbolizować Chrystusa patrzącego na świat z wysokości.

Chrystus ukazany w typie Pantokratora mógł być częścią większej grupy ikonograficznej, np. tzw. grupy Deesis, w której towarzyszą mu Matka Boża, stojąca po jego prawicy, i św. Jan Chrzciciel, po jego lewicy. W tym ujęciu postaci te w sposób symboliczny wstawiają się u Chrystusa za ludzkością. 

.

Salvator Mundi

Przedstawienie Chrystusa jako Zbawiciela Świata, zwykle ukazanego w pozie stojącej, siedzącej lub w popiersiu. W lewej dłoni trzyma on jabłko królewskie a prawą wykonuje gest błogosławieństwa. Z czasem atrybuty w tym przedstawieniu ewoluowały i jabłko coraz częściej zastępowano globem ziemskim lub kulą zwieńczoną krzyżem. Ten typ ikonograficzny cieszył się szczególną popularnością w czasach nowożytnych.

.

Maiestas Domini

Maiestas Domini z łaciny oznacza Chrystusa na majestacie i jest to przedstawienie Jezusa tronującego, zwykle w otoczeniu symboli czterech ewangelistów, niekiedy również apostołów lub aniołów. Bardzo często, zwłaszcza w początkowym okresie występowania motywu (Bizancjum i średniowiecze), postać Chrystusa była umieszczana w mandorli – owalnej aureoli podkreślającej jego boską naturę. W tym ujęciu Chrystus może również trzymać księgę w lewej ręce a prawą błogosławić. Bywa też ukazywany z obydwoma rękami rozłożonymi w szerokim geście – symbol tego, że świat jest w jego władzy. W wielu przedstawieniach tron lub bezpośrednio stopy Chrystus spoczywają na kuli (ziemskiej) lub tęczy, co podkreśla jego jedność i równość z Wszechwładnym Bogiem Ojcem. Ten typ ikonograficzny wywodzi się z wizji Boga przedstawionej w Apokalipsie św. Jana. Od czasów karolińskich był szczególnie popularny w malarstwie książkowym. Maiestas Domini często umieszczano także w tympanonach głównych średniowiecznych kościołów.

 

historia sztuki ikonografia Jezusa Chrystusa

Chrystus – Sędzia

Jest to typ ikonograficzny pojawiający się w scenie Sądu Ostatecznego, łączący pewne cechy Pantokratora i Maiestas Domini, ale posiadający również własne atrybuty. Chrystus jest w nim ukazany w centrum, jako Sędzia Świata, jednocześnie miłościwy i surowy. Siedzi na tronie lub tęczy, niekiedy z globem ziemskim u stóp. Prawą dłoń trzyma uniesioną w geście błogosławieństwa, tych którzy idę do nieba, lewą opuszczoną na znak potępienia grzeszników idących do piekła. Nad jego ramionami unoszą się odpowiednio lilia zmiłowania i rozżarzony miecz sprawiedliwości. W tej scenie Chrystusowi mogą asystować Matka Boża, Jan Chrzciciel i święci. Bardzo często nad jego głową unoszą się aniołowie trzymający symbole-narzędzia Męki Pańskiej (tzw. arma Christi) tj. krzyż, korona cierniowa, kolumna biczowania, gwoździe i młotek oraz włócznia.

.

Ikonografia pasyjna – przedstawienia Męki Pańskiej

Pasja, czyli historia męki Chrystusa, to bardzo ważna część ikonografii biblijnej. Najogólniej rzecz ujmując zaliczają się do niej wszystkie wydarzenia prowadzące do momentu kulminacyjnego, czyli ukrzyżowania. W szerokim pojęciu Pasja rozpoczyna się od wjazdu Chrystusa do Jerozolimy a kończy na scenie złożenia do grobu. Istotny jej element stanowią poszczególne etapy Drogi Krzyżowej, z których w historii sztuki często pojawia się scena z Weroniką ocierającą twarz Chrystusowi, a konkretnie przedstawienie Weroniki prezentującej chustę z odbitym obliczem Jezusa.

historia sztuki ikonografia Jezusa Chrystusa

Najpopularniejsze w historii sztuki sceny pasyjne to: Modlitwa w Ogrójcu, Pocałunek Judasza, Biczowanie Chrystusa, Ukrzyżowanie (w tym tzw. grupa Ukrzyżowania z Matką Bożą i św. Janem Ewangelistą stojącymi pod krzyżem, a niekiedy również towarzyszącą im Marią Magdaleną), Zdjęcie z Krzyża, Opłakiwanie (w tym Pietà, o której więcej znajdziesz w artykule na temat ikonografii Matki Bożej) i Złożenie do Grobu.

Z Pasją ściśle związane są również trzy inne typy przedstawień Chrystusa, mimo że często w tego rodzaju scenach występuje on samodzielnie (nie mają zatem charakteru narracyjnego tak jak pozostałe):

Ecce Homo – przedstawienie ubiczowanego Chrystusa w koronie cierniowej; „Ecce Homo”, czyli z łaciny „Oto Człowiek” miał wypowiedzieć Piłat ukazujący Chrystusa ludowi żydowskiemu, stąd nazwa tego motywu;

Chrystus Boleściwy – (zwany też Mężem Boleści od łacińskiego określenia Vir Dolorum) – przedstawienie martwego lub zmartwychwstałego Chrystusa niebędącego jeszcze w chwale, lecz ukazującego rany otrzymane podczas Drogi Krzyżowej i ukrzyżowania, np. prezentującego przedziurawione dłonie i bok.

Chrystus Frasobliwy – przedstawienie Chrystusa popularne w malarstwie i rzeźbie ukazujące go zamyślonego w pozie siedzącej z głową opartą na dłoni. Jezus w tym ujęciu ma na głowie koronę cierniową a jego ciało nosi ślady męki i biczowania. To przedstawienie jest często interpretowane jako symboliczne „streszczenie Męki Pańskiej” – ofiary Chrystusa lub przedstawienie jego troski o losy ludzkości.

historia sztuki ikonografia Jezusa Chrystusa

W ikonografii Jezusa Chrystusa równie ważne co sceny pasyjne są sceny ukazujące jego boską naturę i triumf nad śmiercią. Zaliczają się do nich: Przemienienie Pańskie, Zmartwychwstanie i Wniebowstąpienie. W tych ujęciach Chrystus jest często ukazany w mandorli lub świetlistej aureoli, z rękami podniesionymi w geście triumfu lub błogosławieństwa, często unosząc się w powietrzu i z oczami skierowanymi ku niebu.

.

Inne typy ikonograficzne, które warto znać:

.

Chrystus-Emmanuel

Jest to typ przedstawienia Chrystusa ukazujący go w wieku dziecięcym. Dlatego często występuje w scenach pokazujących Madonnę z Dzieciątkiem, chociaż może pojawiać się również samodzielnie. Charakterystyczne jest w nim to, że Chrystus jest ukazany jako mały-dorosły, co ma m.in. symbolizować jego duchową dojrzałość, a ujęcie cechuje duża powaga. Niekiedy Chrystus może przypominać małego Pantokratora.

.

Noli me tangere

Jest to przedstawienie, w którym u boku Chrystusa występuje Maria Magdalena. „Noli me tangere”, czyli „Nie dotykaj mnie” czy też „Nie zatrzymuj mnie” to słowa, które zmartwychwstały Chrystus miał według Ewangelii św. Jana wypowiedzieć do napotkanej Marii Magdaleny. Przedstawienie to było szczególnie popularne w średniowieczu i nowożytności. Można je rozpoznać po atrybutach Chrystusa (łopata, jako że zwykło się w tej scenie przedstawiać go jako ogrodnika lub rzadziej chorągiew) i jego zdecydowanym geście – odsuwa od siebie klęczącą i próbującą go dotknąć Marię Magdalenę.

.

Oto najważniejsze typy ikonograficzne i motywy, w których pojawia się postać Chrystusa. Przyswojenie ich pozwoli Ci nie tylko na szybkie zidentyfikowanie tematu dzieła, ale także na zdobycie większej liczby punktów, jeśli akurat będziesz miał okazję użyć tych terminów w wypracowaniu. Słowem, naprawdę warto się z nimi zapoznać! 🙂

 

.