Kolejna odsłona mini-słownika terminów obcych w historii sztuki, po łacinie czas na język włoski, który ze względu na wielowiekową dominację Włoch w sztuce (głównie nowożytnej) odcisnął na terminologii tej dziedziny równie duże piętno co jego starożytny przodek. Oto kilkanaście kluczowych pojęć, które często stosuje się do opisu dzieł sztuki. Na liście umieściłam również ważne terminy, które wywodzą się z włoskiego, chociaż mają swoje polskie odpowiedniki. Czasami zrozumienie włoskiego źródłosłowu znacznie ułatwia zapamiętanie definicji, zwłaszcza w przypadku technik artystycznych.

.

Akwaforta (wł. acquaforte – mocna woda, czyli kwas azotowy) – kwasoryt, technika graficzna druku wklęsłego; jak również̇ odbitka otrzymana tą techniką. Polega na wykonaniu metalowej formy drukowej z rysunkiem uzyskanym za pomocą trawienia. Płytę miedzianą lub cynkową pokrywa się nierozpuszczalnym w kwasie werniksem akwafortowym i następnie wykonuje się rysunek stalową igłą odsłaniając powierzchnię metalu. Przez zanurzenie płyty w kwasie następuje wytrawienie wgłębnego rysunku na płycie. W celu pogłębienia kresek w partiach ciemnych rysunku proces ten powtarza się kilkakrotnie. Po ostatnim trawieniu i usunięciu werniksu w płytę wciera się farbę drukową, która zatrzymuje się tylko w wytrawionych zagłębieniach. Wciśnięta w wytrawione zagłębienia płyty farba przeniesiona zostaje pod naciskiem w prasie wklęsłodrukowej na papier. Technika akwaforty została wynaleziona na przełomie XV i XVI wieku, a spopularyzowano ją w XVI wieku.

Akwatinta (wł. acquatinta – barwiona woda) – kwasoryt płaszczyznowy, technika graficzna druku wklęsłego zbliżona do akwaforty; jak również̇ odbitka otrzymana tą techniką. W akwaforcie trawione są na płycie metalowej kreski, natomiast w akwatincie płaszczyzny, a efekt plam o różnym natężeniu osiąga się przez odpowiednią regulację czasu trawienia poszczególnych tonów. Akwatinta przypomina rysunek wykonany pędzlem i często jest stosowana w połączeniu z akwafortą. Technika ta polega na pokryciu płyty metalowej sproszkowaną kalafonią lub pyłem asfaltowym, które podgrzane topią się i przylegają do niej, naniesieniu obrazu poprzez zasłonięcie wybranych fragmentów powierzchni metalu werniksem, a następnie trawieniu odsłoniętego metalu kwasem azotowym. W wyniku powielania czynności w coraz mniejszych obszarach obrazu uzyskuje się zróżnicowanie głębokości wytrawionych miejsc, a przez to możliwość waloryzowania koloru farby drukowej, czyli możliwość uzyskiwania półtonów. Technika akwatinty została wynaleziona w XVIII wieku, na ten wiek przypada również jej największa popularność.

Al fresco/ buon fresco (wł. fresco – świeży) – fresk, technika malarstwa ściennego (oraz malowidło wykonane tą techniką), polegająca na malowaniu na mokrym tynku farbami z pigmentów odpornych na alkaliczne działanie wapna występującego w zaprawie; spoiwem staje się tu samo podłoże na skutek przemiany wapna gaszonego pod wpływem zachodzących reakcji chemicznych; fresk jest techniką bardzo trudną, gdyż nie pozwala na dokonywanie poprawek i zmian, należy jednak do najtrwalszych rodzajów malarstwa ściennego. Fresk w XIV w. występuje prawie wyłącznie we Włoszech, stosowany i rozpowszechniony przez wielu artystów renesansu i baroku, został następnie prawie zupełnie zarzucony; w XVII-XIX w. często stosowano technikę mieszaną: fresk i al secco;

Al secco (wł. na sucho) – technika malarstwa ściennego polegająca na malowaniu na suchym tynku pigmentami zmieszanymi z wodą, których spoiwem jest mleko wapienne, kazeina, klej, olej, żywice, woski, jajo całe lub żółtko; Al secco to technika stosowana powszechnie w starożytności, od XV w. zastąpiona głównie we Włoszech przez fresk; od XVIII w. ponownie popularna; w XVII-XIX w. często stosowano technikę mieszaną;

Więcej technik malarskich znajdziesz w tym wpisie.

Arte povera (wł. sztuka biedna) – ruch artystyczny rozwijający się w latach 1967-77 i łączący tendencje minimalizmu oraz konceptualizmu. Jego cechą charakterystyczną jest rezygnacja z obrazu i formy jako celu estetycznego przez używanie w procesie twórczym “bezwartościowych” materiałów oraz nieartystycznych i prymitywnych surowców (ziemia, cegły, cement, drewno, szmaty, popiół). Arte povera dąży do pozbawienia gotowego dzieła wartości przedmiotowych i komercyjnych, akcentuje kreacyjną rolę procesu myślowego.

Bastion – (wł. bastione) – podstawowy element umocnień w dawnych fortyfikacjach w postaci wysuniętych narożników, w kształcie pięcioboku o otwartej podstawie, stosowany od połowy XVI do połowy XIX wieku.

Chiaroscuro – (wł. chiaro – “jasny” i scuro – “ciemny”) – 1) termin stosowany czasem wymiennie ze “światłocieniem”, ale kładący bardziej nacisk na różnice w natężeniu światła, podczas gdy “światłocień” oznacza ogólny rozkład świateł i cieni w dziele (malarskim, graficznym, rysunkowym), dzięki którym uzyskuje się wrażenie trójwymiarowości. Nazwą tą określa się również ostre kontrasty światłocieniowe, charakterystyczne m.in. dla Caravaggia. 2) drzeworyt światłocieniowy albo barwny tonowy – technika polega na wycinaniu obrazu w kilku deskach drzeworytniczych lub płytach metalowych, z których jedna stanowi właściwy rysunek, a tony półcieni i cieni wycina się na oddzielnych płytach, które drukowane kolejno dają dopiero całość obrazu, przez odpowiednie rozłożenie tonów i dobór siły kolorów uzyskiwano przestrzenność obrazu, efekt cieniowania.

Figura piramidale – (wł. figura piramidalna, w trójkącie) kształt piramidy, w który zamknięta jest kompozycyjnie główna grupa figur w rzeźbie lub na obrazie; stosowana od starożytności, popularna w sztuce dojrzałego renesansu.

Figura serpentinata (od wł. serpente – wąż) – zasada kompozycyjna charakteryzująca się takim ułożeniem ciał postaci, że tworzą one rodzaj spirali, często o wręcz nienaturalnie skręconej formie; ma to na celu nadanie dziełu dynamizmu; układ stosowany głównie we włoskiej sztuce manierystycznej (niekiedy również barokowej), ale swoją genezą sięga starożytnej Grecji.

.

.

Loggia (wł.) – pomieszczenie otwarte na zewnątrz, zwykle przesklepione, usytuowane zazwyczaj w elewacji budynku na całej jej szerokości lub na krótszym odcinku, na jego narożu, na parterze lub piętrze, zamknięte kompozycyjnie i nie będące ciągiem komunikacyjnym, służące gł. jako miejsce dla wypoczynku i widokowe. Loggie były szczególnie charakterystyczne dla renesansowych oraz manierystycznych pałaców i will. We współczesnej architekturze loggiami nazywane są balkony wnękowe.

Maestà – (wł. majestat) – w malarstwie przedstawienie Madonny na tronie w otoczeniu aniołów i świętych. Obrazy w tym typie ikonograficznym powstawały głównie w XII i XIII wieku.

Palazzo in fotezza (wł. pałac w fortecy) – reprezentacyjny pałac pozbawiony funkcji obronnych, ale otoczony mocnymi fortyfikacjami i murem (często z bastionami lub bastejami, niekiedy również fosa). Ten typ założenia pałacowego powstał i był szczególnie popularny we włoskim renesansie, następnie rozpowszechnił się w całej Europie, także w Polsce, np. zamek Krzyżtopór w Ujeździe.

Piano nobile (wł. piętro reprezentacyjne) – najbardziej reprezentacyjna część pałacu, ciąg bogato wyposażonych i zdobionych komnat służących do przyjmowania gości; w renesansie było to pierwsze piętro budynku.

Pietà (wł. litość) – przedstawienie o charakterze historycznym i dogmatycznym opłakującej Matki Bożej z ciałem Chrystusa na jej kolanach lub łonie. Pietà wyraża współudział Marii w dziele Zbawienia. Najstarsze wyobrażenia Piety pochodzą z 1 poł. XIV w., w okresie późnego średniowiecza rozpowszechniają się w całej Europie, głównie w rzeźbie.

Sacra Conversazione – (wł. święta rozmowa), typ ikonograficzny przedstawienia Marii tronującej z Dzieciątkiem między symetrycznie ustawionymi po bokach postaciami świętych, najbardziej rozpowszechniony we włoskim malarstwie XIV-XVI w.. Początkowo podkreślano osobisty stosunek postaci, w dziełach późniejszych dominuje reprezentacyjne, uroczyste ujęcie tematu.

Sfumato – (wł. zadymione, mgliste, cieniowane) – miękki modelunek malarski o łagodnych przejściach światłocieniowych, zacierający wyrazistość konturu, sprawiający wrażenie oglądania malowidła przez mgłę lub dym; typowy dla Leonarda da Vinci i jego szkoły.

Sgrafitto – technika dekoracyjnego malarstwa ściennego, polegająca na pokryciu muru kilkoma (najczęściej dwiema) warstwami barwnego tynku i na częściowym zeskrobywaniu wilgotnych warstw górnych za pomocą ostrych narzędzi, w ten sposób w wydrapanych partiach odsłania się kolor warstwy dolnej i powstaje dwu- lub kilkubarwna kompozycja, oparta najczęściej na ornamencie geometrycznym; stosowana zwykle w dekoracji fasad w architekturze włoskiej i środkowo-europejskiej okresu renesansu aż po wiek XVIII.

Tondo – (wł. krąg, talerz) obraz lub płaskorzeźba w kształcie koła, popularna szczególnie w renesansie włoskim dla przedstawień religijnych.

Trecento, Quattrocento, Cinquecento – podział sztuki włoskiego renesansu (od Cimabuego do Michała Anioła) na trzy okresy zaproponowany przez włoskiego historiografa Giorgia Vasariego [Żywotów najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów (1550)].

.

.

Mam nadzieję, że teraz włoskie terminy stosowane w historii sztuki nie mają już przed Wami tajemnic. 😉

.