Jakiś czas temu opublikowałam wpis dotyczący symboli i atrybutów świętych oraz postaci biblijnych. Była to lista najważniejszych przedmiotów o znaczeniu symbolicznym wraz z imionami postaci, z którymi należy je kojarzyć. Wiem jednak, że sama znajomość atrybutów nie zawsze pozwala maturzystom na skuteczne rozpoznanie postaci. Atrybuty zresztą łatwo zapomnieć lub pomylić, jeśli nasza znajomość ikonografii biblijnej jest słaba, np. w 2019 roku na maturze pojawiło się zadanie z trzema obrazami, na których trzeba było zidentyfikować łączącą je postać. Były to trzy różnie przedstawienia św. Jan Chrzciciela – jako dziecko u boku małego Chrystusa, w scenie chrztu w Jordanie i jako samodzielna postać, czyli mężczyzna z brodą, krzyżem w dłoni i barankiem przy nodze. To co zmyliło wielu maturzystów to prawdopodobnie baranek, nasuwający skojarzenia z samym Chrystusem (którego jest symbolem, ale nie atrybutem!). Gdy baranek pojawia się jako atrybut postaci męskiej chodzi zawsze o Jana Chrzciciela.
O takich niuansach i innych podpowiedziach będzie ten wpis, abyś potrafił rozpoznawać postaci biblijne nie tylko po przedmiotach, które im przypisujemy, ale także względem kontekstów, w których najczęściej występują. Istnieje bowiem kilka typów ikonograficznych, popularnych w sztuce scen biblijnych oraz schematów kompozycyjnych, w których niemal zawsze mamy te same postaci. Gdy raz nauczysz się je rozpoznawać nie sprawią ci więcej problemu. Dzięki temu wpisowi zaoszczędzę ci czytania całej Biblii od deski do deski. 😉
Zacznijmy od konkretu, czyli prawdopodobnie najczęściej malowanej sceny biblijnej w historii sztuki – Ukrzyżowania. Kto w nim występuje oprócz samego Chrystusa będącego postacią kluczową? Spójrzmy na „Ołtarz z Isenheim” wybitny tryptyk Mathiassa Grünewalda i spróbujmy dokonać jego analizy ikonograficznej.
Jest to bardzo przejmująca i pełna mistycyzmu scena ukrzyżowania. Umęczony i wychudzony Chrystus wisi na krzyżu. Po prawej stronie krzyża stoi św. Jan Chrzciciel wskazujący na Chrystusa. U jego stóp mały baranek z krzyżem. Z boku baranka wypływa krew ściekająca do złotego kielicha, co symbolizuje ofiarę Chrystusa. Po lewej natomiast widzimy trzy postaci. Najbliżej krzyża klęczy i modli się gorliwie św. Maria Magdalena, którą rozpoznajemy po długich jasnych włosach wystających spod woalki (niekiedy mogą być też rude) i naczyniu z perfumami leżącym obok niej. Za nią widzimy omdlewającą z bólu Matkę Boską i podtrzymującego ją św. Jana Apostoła, ukazanego zwykle jako mężczyzna dość młody. Te dwie postaci często występują pod krzyżem w takiej konfiguracji, gdyż św. Jan Apostoł jest tu wsparciem dla Maryi. Mimo iż w scenie Ukrzyżowania, Zdjęcia z krzyża czy Opłakiwania mogą pojawić się także inne postaci, jak np. św. Nikodem czy Józef z Arymatei, często pokazywani jako mężczyźni dźwigający ciało martwego Chrystusa, lub też św. Piotr – starzec z kluczami, najczęściej spotkamy się z wymienionymi powyżej. W skrzydłach tryptyku Grünewalda znalazły się z kolei przedstawienia św. Sebastiana (półnagie ciało podziurawione strzałami to symbol jego męczeństwa) po lewej oraz św. Antoniego Pustelnika (poważny starzec z długą brodą) po prawej. Nie są to jednak święci tak istotni do rozpoznania jak ci występujący w głównej części ołtarza.
Zajmijmy się jeszcze na chwilę postaciami z centrum.
Wracając do św. Jana Chrzciciela warto zauważyć, że gdy jest pokazywany jako dziecko w towarzystwie Chrystusa w takich dziełach jak „Madonna wśród skał” Leonarda da Vinci czy „Madonna ze szczygłem” Rafaela Santi jego podrzędność względem małego Zbawiciela jest zawsze wizualnie zasugerowana. W pierwszym przykładzie to on podaje ptaszka Chrystusowi, w drugim klęczy przed Nim w pozie modlitewnej i przyjmuje od Niego błogosławieństwo. Po tym właśnie możesz odróżnić obie postaci. Ta postać jest także bardzo ważnym elementem przedstawienia w typie Deesis, w który pojawia się obok Chrystusa i Maryi.
Istnieje jeszcze jednak scena biblijna, w której występuje Jan Chrzciciel, tym razem jako ścięta głowa, której zażądała Salome w zamian za taniec przed Herodem. Wówczas widzimy głowę ociekającą krwią leżącą na tacy lub pojawiającą się w powietrzu niczym widmo. Sama Salome bywa ukazywana jako kobieta piękna i kusząca, ale też demoniczna. Oto kilka przykładów przedstawień Jana Chrzciciela.
Także św. Maria Magdalena ma bogatą ikonografię i liczne atrybuty. Oprócz charakterystycznych długich pięknych włosów i wspomnianego pojemnika z perfumami jej atrybutem bywają też perły a w przedstawieniach po nawróceniu, gdzie jest ukazywana jako pokutnica często występuje z czaszką i świecą, np. jak u de la Toura. Jedno z najbardziej drastycznych przedstawień pokutującej Marii Magdaleny wyszło w renesansie spod dłuta Donatella. Maria Magdalena pojawia się także często w scenie spotkania ze zmartwychwstałym Chrystusem tzw. Noli me tangere (więcej tutaj). Poniżej kilka dzieł z tą postacią, zwróć uwagę na atrybuty i wygląd postaci.
Św. Jan Apostoł lub Jan Ewangelista, jeśli nie występuje w scenie Ukrzyżowania najczęściej jest pokazywany z księgą, czyli Pismem Świętym. Niekiedy przy pulpicie z piórem w dłoni w trakcie spisywania Ewangelii (tak jak inni ewangeliści), jednak rozpoznasz go po jego osobistym atrybucie jakim jest orzeł. W kwestii trzech pozostałych ewangelistów odsyłam Cię do podlinkowanego na początku wpisu o atrybutach.
Postaci związane z Chrystusem są dość znane i łatwe do rozpoznania. Dla przypomnienia: św. Józefa zidentyfikujesz po narzędziach cieśli lub jako opiekuna przy boku Maryi i Dzieciątka, Trzech Króli po bogatych strojach a od pewnego momentu także po zróżnicowanych twarzach bądź nawet kolorze skóry, Judasza po żółtej szacie, a św. Weronikę po trzymanej w dłoniach chuście z odbiciem twarzy Chrystusa. Nie będę więc omawiać Nowego Testamentu szczegółowo, ale zachęcam Cię do odświeżenia sobie ikonografii Męki Pańskiej. Nieco gorzej bywa ze zidentyfikowaniem postaci i scen starotestamentowych, dlatego chcę zwrócić Twoją uwagę na kilka z nich.
Kluczowe postaci i sceny ze Starego Testametu
Prawdopodobnie najłatwiej rozpoznać Mojżesza ukazywanego jako starca w długiej szacie z brodą i rogami na głowie (co wynika z błędnego tłumaczenia Biblii, które przez długi czas funkcjonowało jako oficjalne, i którego trzymali się artyści). Postać ta trzyma również w dłoniach tablice z Dziesięcioma Przykazaniami. Najsłynniejsze przykłady to rzeźba Mojżesza autorstwa Michała Anioła, która miała być częścią nagrobka papieża Juliusza II i obraz Rembrandta „Mojżesz z tablicami prawa”.
Mniej znana acz bardzo popularna w sztuce jest postać Jakuba z Księgi Rodzaju, która występuje w dwóch kontekstach. Pierwszym z nich jest scena tzw. snu Jakuba i Drabiny Jakubowej. Jest to przedstawienie, w którym widzimy postać śpiącego mężczyzny oraz to, co ten widzi w swoim śnie – drabinę, bardzo często ukazywaną też jako schody, po których schodzą i wchodzą aniołowie. W zależności od artysty i przedstawienia scena ta może mieć charakter bardzo zwyczajny, niemal pospolity, jak na barokowym obrazie José de Ribery lub też uroczysty i mistyczny jak w późniejszej wizji Williama Blake’a.
Drugie wydarzenie opisane w Biblii, którego bohaterem jest Jakub to jego walka z Aniołem niezwykle inspirująca artystów od czasów nowożytnych aż do końca XIX wieku. W scenie tej widzimy mężczyznę rzucającego się z całą mocą na anioła. Jest to symboliczne przedstawienie walki wewnętrznej.
Warto także kojarzyć przedstawienia Hioba i jego żony, w których to Hiob jest zwykle pokazywany jako cierpiący, wychudzony i owrzodzony, opuszczony przez wszystkich starzec. W momencie próby nie opuszcza go tylko żona, stąd jej obecność w danej scenie. Niektórzy artyści ukazują kobietę jako zrozpaczoną, inni w momencie przemawiania do męża lub sprawowania nad nim opieki.
Naturalnie istotną postacią, cieszącą się dużą popularnością zwłaszcza w sztuce nowożytnej jest biblijny król Dawid, ukazywany jako młodzieniec o ciele efebowatym (u Donatella i del Verocchia) bądź muskularnym (w dziełach Michała Anioła i Berniniego) z mieczem lub procą, którą pokonał Goliata. W wielu przedstawieniach Dawid trzyma ściętą głowę olbrzyma w dłoni lub leży ona u jego stóp.
Motyw ściętej głowy i pokonywania silniejszego pojawia się także w Księdze Judyty w kontekście bohaterskiego czynu tytułowej Judyty, która podstępem pokonuje Holofernesa i pozbawia go życia właśnie poprzez ścięcie głowy. Scena ta stała się popularna w malarstwie nowożytnym, ale postać triumfującej Judyty powracała w różnych wersjach także w sztuce późniejszej, np. w okresie secesji Judyta była niekiedy przedstawiana niczym zmysłowa femme fatale, co najlepiej pokazuje słynne dzieło Klimta.
Ze starotestamentowych postaci kobiecych warto także znać Zuzannę i Betszabę. Obie są pokazywane nago, w momencie zażywania kąpieli, jako piękne młode kobiety o jasnej skórze, co ma za zadanie podkreślenie, że to właśnie piękno fizyczne stało się przyczyną ich późniejszych cierpień i rozterek.
Zuzanna i starcy, bo tak najczęściej nazywa się ta scena, to przedstawienie pięknej i cnotliwej Zuzanny podglądanej w czasie toalety przez dwóch odpychających starców, którzy zapałali do niej żądzą i postanowili ją zdobyć podstępem. W wielu scenach wyraźnie ukazane jest obłapianie młodej kobiety przez mężczyzn.
Betszaba w kąpieli to z kolei przedstawienie pięknej Betszaby, którą król Dawid dostrzegł w trakcie kąpieli i zakochał się w niej a następnie nawiązał z nią romans (kobieta była zamężna). Najczęściej postać ta jest ukazywana w otoczeniu służących, przystrojona fantazyjną biżuterią. Część artystów nawiązuje w swoich obrazach do rozterki Betszaby między wiernością mężowi a uczuciem do Dawida, co jest widoczne zwłaszcza w scenie przekazania jej listu z zaproszeniem do pałacu króla, jak w dziele Rembrandta.
Popularni święci i święte
Spośród ważnych świętych polecam szczególnie zapamiętać ikonografię przedstawień św. Franciszka, ukazywanego jako skromny mnich w ciemnym habicie i w otoczeniu natury, zwykle w scenie wygłaszania kazania do ptaków. Niekiedy także modlący się żarliwie z leżąca obok czaszką.
W nowożytności popularnym tematem obrazów jest św. Jerzy ze smokiem. Święty ten jest pokazywany jako rycerz w lśniącej zbroi siedzący na koniu i zdecydowanym gestem poskramiający smoka za pomocą miecza lub włóczni.
Bardziej złożona jest ikonografia św. Hieronima, który może występować jako ojciec Kościoła i kardynał – przedstawienie najmniej charakterystyczne, ponieważ nie odróżnia się od innych postaci o tej samej randze – ale także jako uczony siedzący w swojej pracowni za pulpitem i przekładający lub piszący księgi. Jego atrybutem jest lew (możesz zaobserwować go również na zamieszonej tu grafice Dürera). Trzeci rodzaj przedstawienia tej postaci to św. Hieronim pokutujący pokazany jako wyniszczony starzec-pustelnik z Pismem Świętym lub krzyżem w jednej dłoni oraz powrozem do biczowania się w drugiej.
Kobiece święte powracające często w Nowym Testamencie to św. Anna – matka Marii, występująca w typie ikonograficznym św. Anna Samotrzecia, w którym na kolanach trzyma Marię i Dzieciątko Jezus, ale także pojawiająca się w scenie spotkania przy Złotej Bramie odnoszącej się do poznania św. Joachima, jej przyszłego męża i ojca Marii.
Drugą ważną postacią, często mylnie identyfikowaną przez maturzystów, jest św. Elżbieta, matka Jana Chrzciciela, która pojawia się w scenie Nawiedzenia, a więc w momencie, gdy Maria udaje się do niej, aby poinformować ją o tym, że nosi w łonie Chrystusa. Wydarzenie to jest często pokazywane jako przedstawienie dwóch kobiet obejmujących się lub rozmawiających, z których jedna – św. Elżbieta właśnie – jest nieco starsza. Do najsłynniejszych przedstawień tego typu należą rzeźby z portalu głównego katedry w Reims i manierystyczne „Nawiedzenie” pędzla Jacopa Pontorma.
Jeśli przyswoisz zebraną wyżej wiedzę masz o jakieś 60% więcej szans, że już żadne zadanie maturalne, które odwołuje się do ikonografii biblijnej cię nie zaskoczy. Wspomniane dzieła oraz wiele innych zawierających te postaci i symbole omawiam także w moim przekrojowym kursie online „Historia sztuki w pigułce”, stworzonym po to, by pomóc Ci jak najlepiej przygotować się do matury z tego przedmiotu.
.