W tym wpisie skupię się na kilku pojęciach, które są szczególnie ważne i przydatne w kontekście analizy sztuki XX i XXI wieku. Z jednej strony, jak można zaobserwować po arkuszach maturalnych z minionych lat, sztuka współczesna pojawia się w nich w niewielkim stopniu i głównie są to zadania na rozpoznawanie. Z drugiej jednak, wiem, że to część, której maturzyści często obawiają się najbardziej, właśnie ze względu na problemy z rozumieniem i opisywaniem niektórych zjawisk. Dlatego mam nadzieję, że ten tekst skutecznie pokaże Ci jak podchodzić do kierunków i dzieł XX-wiecznych, na co zwracać uwagę i jak zgrabnie formułować definicje i opisy. Zastrzegam, że nie chodzi o zbiór zjawisk artystycznych (ten znajdziesz w Vademecum wraz ze szczegółowymi opisami) tylko o zestaw najważniejszych narzędzi do ich rozumienia, które oczywiście popieram przykładami. Gotowa/y na rozpracowanie sztuki współczesnej? To do dzieła. 🙂
.
.
abstrakcja – termin, który zna każdy, i który na pierwszy rzut oka może wydawać się prosty, ale gdy trzeba zdefiniować sztukę abstrakcyjną często pojawiają się problemy; jej najważniejszą cechę stanowi fakt, że jest nieprzedstawiająca czy też bezprzedmiotowa, czyli nie obrazuje i nie odnosi się do niczego, co istnieje w rzeczywistości; abstrakcjoniści wychodzili z założenia, że sztuka powinna być autonomiczna, czyli powinna stworzyć własny język, język form nieprzedstawiających, np. geometrycznych, i za jego pomocą opisywać świat; innymi słowy nie kopiować go a przedstawiać na własny sposób;
autonomia – wspomniana wyżej autonomia sztuki to właśnie jej odrębności od świata pozaartystycznego; przejawia się w usamodzielnieniu się dzieła i artysty, który zyskuje tym samym większą wolność twórczą; ta autonomia może przyjmować różne formy, często łączące się wzajemnie, np. autonomia polityczna powoduje, że artysta odcina się od oficjalnego nurtu narzuconego przez władzę (chociażby komunizm i socrealizm jako jego realizacja w sztuce) i tworzy sztukę, która nie jest narzędziem propagandowym a odrębną wypowiedzią artystyczną; autonomia artysty, w późniejszym okresie, pozwala mu też na tworzenie prac krytycznych wobec władzy czy systemu, ponieważ w ramach sztuki może on powiedzieć więcej, taka jest podstawowa zasada wolności artystycznej;
automatyzm – to pojęcie popularne w kręgach niektórych twórców XX wieku, tj. surrealizm czy action painting, które może być dosyć różnie rozumiane; surrealiści stosowali zasadę tzw. automatyzmu psychicznego, czyli tworzenia pod wpływem instynktów i niekontrolowanych myśli; według tego podejścia twórca nie powinien się przygotowywać do pracy artystycznej a zdać na intuicję i wizje, które pojawią się w jego głowie pod wpływem bezpośrednich przeżyć lub emocji; w drugiej połowie XX wieku popularne stały się techniki malarskie, w których ważną rolę odgrywał automatyzm gestów, np. dripping stosowany przez twórców abstrakcji lirycznej na czele z Jacksonem Pollockiem; jest to technika półautomatyczna, w której artysta kontroluje sposób powstawania obrazu tylko częściowo, automatyzm tkwi w sposobie rozlewania farby na płótnie;
awangarda – definicję awangardy podawałam już w jednym z wpisów z cyklu „Mini-słownik terminów obcych w historii sztuki”, ale przytoczę jeszcze raz najważniejsze fakty; jest to określenie, które może być rozumiane na dwa sposoby: w szerszym znaczeniu stosuje się je do opisu kierunków z początku XX wieku, czyli jeszcze nowoczesnych, które stanowiły przełom w historii sztuki i przecierały szlaki sztuce późniejszej, np. kubizm, dadaizm, ekspresjonizm; w węższym znaczeniu są to zjawiska artystyczne rozwijające się w Europie Środkowej i Wschodniej w lat 20. i 30. XX wieku, głównie awangarda rosyjska, czyli konstruktywizm i inne „-izmy” – suprematyzm, rajonizm itp.
działanie – termin charakterystyczny dla poszukiwań artystycznych twórców lat 50. i 60., kiedy to następuje przeniesienie zainteresowania z materialnego dzieła sztuki, obrazu lub rzeźby, na działanie, czyli sam proces tworzenia, stwarzania sytuacji artystycznych a często nawet angażowania w nie widowni; do działań artystycznych należą performance (artysta wykonuje działania przed publicznością), happening (publiczność jest zapraszana przez artystę do współudziału) i environment (artysta ingeruje w przestrzeń i zmienia w ten sposób jej odbiór przez widzów);
efemeryczność – inaczej ulotność działań artystycznych, jest ona ściśle związana z poprzednim pojęciem; wszystkie trzy wymienione rodzaje działań artystycznych są z natury efemeryczne, tzn. trwają krótko, w określonym czasie i przestrzeni a następnie znikają, np. po zakończeniu performansu dzieło przestaje istnieć, nawet jeśli zostało zarejestrowane przez kamerę jest to tylko jego zapis dokumentalny;
figuracja – czyli przedstawianie postaci ludzkiej lub zwierzęcej w sztuce; po latach dominacji sztuki abstrakcyjnej niektórzy artyści współcześni powrócą do ukazywania w swoich dziełach człowieka, jednak nie będzie to figuracja w rozumieniu tradycyjnym jak np. w obrazach mistrzów renesansu; bliżej jej będzie do „eksperymentów” na figurze ludzkiej; najpopularniejsze kierunki z tego kręgu to neofiguracja (lub Nowa Figuracja) z Francisem Baconem jako głównym przedstawicielem, stosująca drastyczne deformacje postaci i hiperrealizm – twórczość inspirowana fotografią, charakteryzująca się dużą szczegółowością; w Polsce figurację uprawiali po wojnie m.in. Andrzej Wróblewski i Jerzy Nowosielski;
funkcjonalizm – (utylitaryzm) zagadnienie najbardziej obecne w architekturze XX wieku, gdyż architekci tego okresu odrzucają estetyzm (pojęcie przeciwstawne) i skupiają się na tym, by ich projekty były przede wszystkim dopasowane de potrzeb człowieka, czyli jak najbardziej funkcjonalne – mieszkania powinny mieć odpowiedni rozmiar i układ, należy pozbyć się niczemu nie służących ornamentów na rzecz form prostych i wygodnych, również w meblarstwie; w myśl tej idei sztuka ma przede wszystkim być użyteczna, służyć człowiekowi; podejście to jest szczególnie silne u twórców Bauhausu i Le Corbusiera;
instalacja artystyczna – od początku wieku XX-tego artyści coraz bardziej odchodzili od tradycyjnego pojmowania dzieła sztuki jako przedmiotu – płótna, rzeźby z jednolitego materiału itp. w kierunku tworzenia instalacji artystycznych łączących różne materiały i techniki; za pierwsze instalacje tego typu można uznać ready mades Duchampa, reprezentującego sztukę nowoczesną, który łączy ze sobą przedmioty gotowe, nie będące rzeźbą, ale nabierające podobnego charakteru po wystawieniu ich w galerii sztuki; w drugiej połowie XX wieku instalacje przestrzenne będą wykorzystywać bardzo zróżnicowane techniki, sięgając nawet po efekty dźwiękowe, wideo i mechanizmy wprawiające je w ruch;
koncept – to bardzo ważne, kluczowe wręcz pojęcie – w XX wieku miejsce fizycznego dzieła sztuki zajmuje koncept (koncepcja), czyli pomysł artysty; twórcy dochodzą do wniosku, że nie ma potrzeby wykonywania własnoręcznie dzieł-obiektów, ponieważ to, co powoduje, że coś staje się sztuką to intelektualny wkład artysty, np. pisuar-„Fontanna” Duchampa jest dziełem sztuki, ponieważ artysta nadaje mu taki charakter, poprzez umieszczenie go w kontekście artystycznym; następnie pojawił się cały odrębny kierunek – konceptualizm, który całkowicie skupił się na idei jako dziele sztuki – sam proces komunikowania tych idei odbiorcy jest już sztuką, choć może dziać się to przy pomocy pewnych artefaktów, czyli fizycznych przedmiotów, np. „Jedno i trzy krzesła” Josepha Kosutha; 
kontekst – kolejny istotny, i ściśle związany z poprzednim, termin; zwłaszcza gdy dzieło traci swoją formę materialną, choć niej jest to warunek konieczny, kluczowy w jego odczytaniu staje się kontekst w jakim powstało; ponadto kontekst może być ruchomy i wtedy dzieło również zmienia swoje znaczenie (mniej lub bardziej); przykładowo performance, w którym artysta eksponuje swoją nagość i torturuje własne ciało może mieć znaczenie polityczne i być protestem przeciwko zniewoleniu jednostki/społeczeństwa lub próbą złamania społecznych tabu, jeśli ma miejsce w kraju autorytarnym, bardzo konserwatywnym; o wszystkim decyduje kontekst powstania i/lub wykonania dzieła;
obiekt – analizując kierunki współczesne warto zadać sobie pytanie o to, co jest obiektem danej sztuki, na czym skupia swoją uwagę twórca; w tym wypadku obiekt nie ma charakteru materialnego tylko dużo szerszy, np. w abstrakcjonizmie obiektem jest przestrzeń i forma, w pop-arcie kultura popularna, w konceptualizmie idee i intelektualne wytwory artysty, w body arcie ciało a w land arcie natura, w którą artysta ingeruje itd.
struktura – każde dzieło ma jakąś strukturę, czyli sposób zakomponowania, wytwarzania; w zależności od kierunku ta struktura może być ukształtowana lub pomyślana inaczej, np. futuryści często stosowali struktury rytmiczne, powielali przedmioty lub ich fragmenty, by ukazać ruch, obrazy z nurty action painting mają strukturę celowo chaotyczną a przez to bardzo ekspresyjną, minimalizm odznacza się maksymalnymi uroszczeniami formy, z kolei malarstwo materii kładzie nacisk na fakturę dzieła, jej chropowatość to element struktury, nawet performance i happening mają pewną strukturę, tzw. strukturę podziałową, ponieważ artysta planuje kolejne etapy dzieła ;
zaangażowanie – to może najbardziej „współczesna” cecha ze wszystkich, która pojawia się bliżej końca XX wieku i jest przeciwieństwem autonomii; sztuka zaangażowana to sztuka, która opowiada się po stronie pewnych idei, wspiera je lub nawet o nie walczy (znowu kontekst jest tu ważny!); prekursorami sztuki zaangażowanej są tacy artyści jak Joseph Beuys – konceptualista i twórca idei rzeźby społecznej przekonany o tym, że sztuka może wpływać na otoczenie i społeczeństwo; jeśli twórca angażuje się swoją pracą w jakąś debatę społeczną lub próbuje ją sprowokować warto zwrócić na to uwagę analizując dane dzieło;
Oto czternaście pojęć, które powinny rozwiać wszystkie Twoje wątpliwości odnośnie tego, jak czytać sztukę współczesną. Powodzenia!
.
.
.