Grafika artystyczna to ważna dziedzina historii sztuki, którą zajmowało się wielu wybitnych artystów. Chociażby z tego powodu nie sposób podejść do matury z historii sztuki bez znajomości najważniejszych technik graficznych. Te jednak, z uwagi na ich mnogość i dość skomplikowany proces powstawania (jego znajomość znacznie pomaga poprawnie sformułować definicję), często przysparzają maturzystom kłopotu.
Poniżej znajdziesz rozpisane rodzaje grafiki artystycznej i przyporządkowane do nich poszczególne techniki. Nie jest to oczywiście wyczerpujący zbiór wszystkich form druku artystycznego, ale w zupełności wystarczy do zdania matury. Poza opisem powstawania odbitki – zwanej ryciną – zamieszczam także krótkie wzmianki na temat artystów, którzy posługiwali się daną techniką. Pomogą Ci one skojarzyć konkretne dzieła z ich sposobem wykonania. Ponadto kilka podpowiedzi, jak łatwiej wyobrazić sobie i zrozumieć te pojęcia – to te umieszczone w nawiasach kwadratowych. Czas zatem chwycić tego byka za rogi.;)
Zacznijmy od tego, czym w ogóle jest grafika, jak należy ją zdefiniować. W uproszczeniu można powiedzieć, że jest to dziedzina sztuki, która tym różni się od pozostałych, że daje możliwość powielania tego samego rysunku w wielu kopiach, dzięki zastosowaniu matrycy (formy druku, która po powleczeniu farbą drukarską pozwala na produkowanie kolejnych odbitek). Słownik terminologiczny sztuk pięknych definiuje ją następująco:
.
Grafika – jeden z podstawowych działów sztuk plastycznych, obejmujący techniki warsztatowe pozwalające na powielanie rysunku na papierze lub tkaninie z uprzednio przygotowanej formy druku (płyty metalowej, klocka drzeworytniczego i in.). Zależnie od funkcji rozróżnia się grafikę artystyczną (zw. też warsztatową) i użytkową (zw. też stosowaną lub projektową). Charakterystyczną cechą grafiki artystycznej jest skupienie w rękach artysty całego procesu twórczego, od projektu, poprzez dobór odpowiedniej techniki i opracowania formy druku, do wykonania odbitek.
.
.
Zanim przejdziemy do konkretnych technik mała rada, jeśli na maturze musisz sam_a wyjaśnić pojęcie z zakresu technik graficznych warto taką definicję zawsze zacząć od sformułowania „technika graficzna druku wklęsłego/ wypukłego / płaskiego, polegająca na… (tu następuje krótkie wyjaśnienie, jak powstaje odbitka, czyli co jest matrycą, jak wykonujemy rysunek i która część jest następnie odbijana)”. Dzięki temu schematowi nie musisz się już głowić, jak to sprawnie sformułować.
.
drzeworyt – technika graficzna druku wypukłego; jak również odbitka otrzymana tą techniką; na powierzchni deski lub klocka wygładzonego i powleczonego warstwą gruntu wykonuje się rysunek, następnie metalowym dłutkiem, nożem lub rylcem wycina się tło, pozostawiając wypukły rysunek; tak przygotowaną formę powleka się farbą drukarską i odbija na papierze; [w uproszczeniu, jest to technika druku wypukłego, ponieważ odbijamy tę część matrycy, która jest wypukła, czyli wystające partie powierzchni drewna];
Popularne odmiany drzeworytu to:
drzeworyt langowy (wzdłużny) – tło wycina się wzdłuż słojów nożem i dłutkami w drewnie miękkim, cechuje go pewien prymitywizm kreski i plamy, odbitki wykonane w tej technice mają czarną ramkę, stosowany do końca XVIII w.;
drzeworyt poprzeczny (sztorcowy) – ryty rylcem, w poprzek słojów twardego drewna, wynaleziony pod koniec XVIII w.;
drzeworyt światłocieniowy (chiaroscuro) – drzeworyt barwny tonowy, technika polegająca na wycinaniu obrazu w kilku deskach drzeworytniczych (lub płytach metalowych), z których jedna stanowi właściwy rysunek, a tony półcieni i cieni wycina się na oddzielnych płytach, które drukowane kolejno dają dopiero całość obrazu, przez odpowiednie rozłożenie tonów i dobór siły kolorów uzyskiwano przestrzenność obrazu, efekt cieniowania;
Drzeworyt to najstarsza technika graficzna, znana już od starożytności, bardzo popularna w renesansie, dzięki twórczości tak wybitnych artystów jak Albrecht Dürer (cykl piętnastu drzeworytów do „Apokalipsy”, m.in. „Czterej jeźdźcy Apokalipsy”) czy Lucas Cranach. W okresie od XVII-XVIII w. ustępował popularnością innym technikom graficznym. Jego odrodzenie nastąpiło w na przełomie XIX i XX w. wraz z zainteresowaniem artystów europejskich drzeworytem japońskim a później sztuką ludową. Stosowali go ekspresjoniści niemieccy oraz członkowie polskich ugrupowań artystycznych tj. „Bunt” i „Rytm” (gł. Władysław Skoczylas);
.
miedzioryt – technika graficzna druku wklęsłego (również odbitka otrzymana tą techniką); na gładko wypolerowanej i zagruntowanej powierzchni płyty miedzianej rytuje się rysunek za pomocą stalowych rylców; po opracowaniu przeszlifowuje się węglem drzewnym lub drobnoziarnistymi pastami polerskimi, a następnie lekko podgrzewa i wciera farbę w wycięte bruzdy; po usunięciu farby z gładkich partii metalu odbija się go na wilgotnym papierze pod prasą; z jednej płyty można otrzymać kilkaset odbitek; technikę tę charakteryzuje cienka, sucha, ostro zakończona kreska; [w uproszczeniu, jest to technika druku wklęsłego, ponieważ odbijamy tę część matrycy, która jest wklęsła, czyli to co zostało wyżłobione lub wytrawione – przy technikach trawionych – w płycie miedzianej i co wchłonęło farbę drukarską]
Miedzioryt to najstarsza technika graficzna na metalu, stosowana od XV wieku, m. in. przez Andreę Mantegnę i Albrechta Dürera („Melancholia”, „Rycerz, śmierć i diabeł”, „Adam i Ewa”).
.
Dwie inne (bardzo ważne) techniki druku wklęsłego pojawiły się już przy okazji wpisu o włoskich terminach w historii sztuki (jeśli jeszcze się z nim nie zapoznała_eś kliknij tutaj). Oto definicje:
akwaforta (wł. acquaforte – mocna woda, czyli kwas azotowy) – kwasoryt, technika graficzna druku wklęsłego (również odbitka otrzymana tą techniką); polega na wykonaniu metalowej formy drukowej z rysunkiem uzyskanym za pomocą trawienia; płytę miedzianą lub cynkową pokrywa się nierozpuszczalnym w kwasie werniksem akwafortowym i następnie wykonuje się rysunek stalową igłą, odsłaniając powierzchnię metalu; przez zanurzenie płyty w kwasie następuje wytrawienie wgłębnego rysunku na płycie; w celu pogłębienia kresek w partiach ciemnych rysunku proces ten powtarza się kilkakrotnie; po ostatnim trawieniu i usunięciu werniksu w płytę wciera się farbę drukową, która zatrzymuje się tylko w wytrawionych zagłębieniach; wciśnięta w wytrawione zagłębienia płyty farba przeniesiona zostaje pod naciskiem w prasie wklęsłodrukowej na papier.
Technika akwaforty została wynaleziona na przełomie XV i XVI wieku, a spopularyzowano ją w XVI wieku. Jej największy rozwój przypada na wiek XVII, gdy posługują się nią m. in. Rembrandt van Rijn i Jacques Callot. W XVIII w. w technice akwaforty tworzył Giovanni Battista Piranesi. W XIX w. posługiwał się nią m.in. Francisco Goya (np. „Kiedy rozum śpi, budzą się upiory” z cyklu „Kaprysy”), często w połączeniu z akwatintą i suchą igłą. Także polscy artyści XIX- i XX-wieczni sięgali po tę technikę, np. Józef Mehoffer, Józef Pankiewicz;
.
.
akwatinta (wł. acquatinta – barwiona woda) – technika graficzna druku wklęsłego zbliżona do akwaforty (również odbitka otrzymana tą techniką); w akwaforcie trawione są na płycie metalowej kreski, natomiast w akwatincie płaszczyzny, a efekt plam o różnym natężeniu osiąga się przez odpowiednią regulację czasu trawienia poszczególnych tonów; akwatinta przypomina rysunek wykonany pędzlem i często jest stosowana w połączeniu z akwafortą; technika ta polega na pokryciu płyty metalowej sproszkowaną kalafonią lub pyłem asfaltowym, które podgrzane topią się i przylegają do niej, naniesieniu obrazu poprzez zasłonięcie wybranych fragmentów powierzchni metalu werniksem, a następnie trawieniu odsłoniętego metalu kwasem azotowym; w wyniku powielania czynności w coraz mniejszych obszarach obrazu uzyskuje się zróżnicowanie głębokości wytrawionych miejsc, a przez to możliwość waloryzowania koloru farby drukowej, czyli możliwość uzyskiwania półtonów;
Technika akwatinty została wynaleziona w XVIII wieku, na ten wiek przypada również jej największa popularność. Z punktu widzenia kanonu maturalnego najważniejsze dzieła, w których została zastosowana to cykle graficzne Goi tj. „Kaprysy”, „Okropności wojny”, „Tauromachia”.
suchoryt (sucha igła) – technika graficzna druku wklęsłego (również odbitka otrzymana tą techniką); polega na wykonaniu rysunku igłą stalową bezpośrednio na gładkiej, wypolerowanej powierzchni płyty metalowej, bez trawienia; igła żłobi w metalu bruzdy, a rozcięty metal formuje po obu brzegach rodzaj wiórków, które przy odbijaniu obok wyrytych kresek zatrzymują farbę, dając w odbitce miękkie tony o aksamitnej czerni;
Suchoryt stosowano już od XVII w. przy retuszach akwafort; jako samodzielna technika graficzna rozpowszechnił się dopiero od poł. XIX w.
.
litografia – technika graficzna druku płaskiego (również odbitka otrzymana tą techniką), w której rysunek przeznaczony do odbicia ryciny wykonuje się na kamieniu litograficznym; zasada litografii oparta jest na właściwościach tłuszczu i wody, tj. przyjmowaniu farby w miejscu zatłuszczonym kredką lub tuszem litograficznym, a odpychaniu farby z miejsc na kamieniu lub blasze zwilżonych wodą; zarówno partie drukujące, jak i niedrukujące leżą w tej samej płaszczyźnie;
Pierwsze litografie stosowano do powielania pisma; jako technika artystyczna rozpowszechniła się w 1 poł. XIX w., wtedy też powstała litografia barwna, która pod koniec XIX w. doprowadziła do upowszechnienia się plakatu (najważniejsi twórcy to Henri de Toulouse-Lautrec, Alfons Mucha, Edvard Munch, Stanisław Wyspiański).
serigrafia (sitodruk) – odrębna technika druku płaskiego przez szablon (również odbitka otrzymywana tą techniką); zasada serigrafii polega na przeciskaniu ścierakiem farby drukarskiej przez odsłonięte oczka tkaniny (sita) na podłożony papier; formę drukarską stanowi tkanina (siatka) napięta na ramę drewnianą lub metalową; rysunek tworzą odsłonięte oczka sita umożliwiające przedostawanie się farby na papier;
Serigrafia jako technika grafiki artystyczna występuje od 1938, najpierw w Stanach Zjednoczonych. Od ok. 1950 technika ta rozpowszechniła się w Europie. Często wykorzystywana przez Andy’ego Warhola, np. w portretach ikon kultury popularnej tj. „Marylin Monroe”, „Jackie”, „Potrójny Elvis”, autoportretach i dziełach typu „Puszka zupy Campbell’s”.
.
Mam nadzieję, że teraz łatwiej Ci odróżnić poszczególne techniki i sformułować ich definicje. Oczywiście te podane tutaj są bardzo rozbudowane, ale najważniejsze, abyś rozumiał(a) podstawy, wtedy na pewno nie pomylisz druku wklęsłego z wypukłym czy litografii z serigrafią. Niestety, w wielu przypadkach na reprodukcjach techniki są nie do odróżnienia, dlatego przy tych kilku najważniejszych dziełach, które trzeba znać do matury (np. grafiki Dürera i Goi) postaraj się po prostu zapamiętać w jakiej technice zostały wykonane.
.
Definicje przytoczone za lub sporządzone na podstawie Słownika terminologicznego sztuk pięknych, Wydawnictwo PWN, Warszawa 2007.
.