Wielu maturzystów wybierających historię sztuki jako jeden ze zdawanych przedmiotów robi to z myślą o studiach architektonicznych. Architektura jest rzeczywiście jedną z najważniejszych, zaraz obok malarstwa i rzeźby, dziedzin historii sztuki i zdecydowanie należy do tych trudniejszych do przyswojenia, jeśli chodzi o ilość informacji faktograficznych oraz terminów używanych do jej opisu. W tym artykule powiem wam jak uczyć się historii architektury i na co zwracać uwagę (oczywiście w kontekście arkuszy maturalnych).

Tym, którzy mają największe trudności z przyswajaniem informacji o architekturze proponuję mały zestaw pytań pomocniczych, które zawsze warto sobie zadawać, gdy przyswajamy nową budowlę.

Autor, czas powstania i fundator (Kto, kiedy i dla kogo?)

Podstawowe informacje, które należy posiadać na temat każdego obiektu, o ile oczywiście architekt jest znany i wiemy, kto dokładnie ufundował daną budowlę. Niestety tutaj często zaczynają się schody, ponieważ obiektów architektonicznych, przy których pracował tylko jeden architekt w historii sztuki nie ma tak znowu wiele. Zwłaszcza gdy mówimy o budowach trwających przez wieki i obiektach często przebudowywanych. Do tej kwestii wrócę jeszcze pod koniec tekstu.

Konstrukcja, zastosowane rozwiązania architektoniczne, styl budowli    (W jaki sposób? W jakim stylu?)

Rodzaj konstrukcji i zastosowanych w niej rozwiązań architektonicznych bardzo często mówi nam wiele o epoce i stylu. Dlatego niezwykle istotna jest umiejętność ich identyfikowania i „rozbierania” budowli na części pierwsze, które zdradzają czas powstania. Przykładowo, jeśli mamy budowlę z westwerkiem, czyli bardzo rozbudowaną, masywną nawą umieszczoną w części zachodniej kościoła od razu możemy zidentyfikować ją jako architekturę przedromańską. Na podobnej zasadzie rozpoznamy, że katedra z wieńcem kaplic promienistych, w której zastosowano tzw. system łuków odporowych to kościół gotycki a faliste bryły kościołów Borrominiego bez problemu zaklasyfikujemy do baroku. Inaczej mówiąc, umiejętność czytania form architektonicznych pomoże nam zidentyfikować styl i odwrotnie, jeśli znamy cechy charakterystyczne architektury danego stylu z łatwością przypiszemy ten budynek do odpowiedniego okresu. Może to też pomóc w odgadnięciu architekta, jeśli akurat jego nazwisko wyleciało nam z głowy.

.

Jaką funkcję pełni dana budowla (W jakim celu?)

Wiele osób przygotowujących się do matury pomija tę kwestię, bo wydaje im się oczywista. Część z nich jest potem zaskoczona na maturze, bo nie potrafią poprawnie odpowiedzieć na pytanie o funkcję obiektu. Czasami rzeczywiście jest to kwestia całkiem banalna, bo nikt nie ma wątpliwości, że katedra Notre-Dame w Paryżu czy Sagrada Familia w Barcelonie to kościoły (czyli budowle pełniące funkcję sakralną/religijną). Co jednak z budowlami takimi jak Panteon w Paryżu, który wcześniej był świątynią a potem zmienił funkcję i stał się nekropolią – miejscem pochówku wielkich Francuzów. Tutaj mamy do czynienia z dwiema funkcjami – sakralna (pierwotnie, obecnie wygasła) i sepulkralna, czyli grobowcowa. Podobnie w przypadku wielu rezydencji królewskich tj. Wersal czy pałac w Wilanowie, które wcześniej pełniły funkcję rezydencjonalną (mieszkalną) a teraz pełnią funkcję muzealniczą. Niektóre obiekty architektoniczne pełniły lub nadal pełnią więcej niż jedną funkcję jednocześnie np. krąg megalityczny w Stonehenge był jednocześnie miejscem sprawowania kultu (funkcja sakralna) i obserwatorium astronomicznym (funkcja użytkowa), o czym należy pamiętać.

Podsumowanie najczęstszych funkcji w architekturze: rezydencjonalna (mieszkalna), sakralna (religijna), ideologiczna/komemoracyjna (najczęściej tzw. mała architektura typu łuk triumfalny i pomniki-budynki), sepulkralna (grobowcowa), użytkowa (np. termy, ratusz, arsenał, dom handlowy etc.), czasami w ramach architektury użytkowej wyróżnia się budowle pełniące funkcję czysto rozrywkową/kulturalną tj. odeony, teatry, cyrki.

Plan, bryła, przekrój – co to jest i czemu służy?

Wszystkie te trzy elementy służą jak najdokładniejszemu zwizualizowaniu konstrukcji budowli.

Plan – to rysunek „z góry” przedstawiający układ pomieszczeń. Zwykle zaznacza się na nim wiele innych elementów tj. ściany, podpory (kolumny, filary), otwory drzwiowe i okienne, klatki schodowe, krypty i typ sklepienia. Z niego również można wyczytać np. czy kościół jest orientowany (prezbiterium zwrócone ku wschodowi). To właśnie na planie najlepiej widać rodzaj i układ sklepień w zależności od tego jaką mają formę i jak gęsta jest ich siatka.

Bryła – trójwymiarowy widok budowli, może być w formie rysunku, wizualizacji lub po prostu zdjęcia budynku. Z bryły możemy wyczytać jej proporcje: czy budowla jest masywna/strzelista, mała/monumentalna, prosta, skubizowana, czy też otoczona dużą ilością absyd, przybudówek etc. Na jej podstawie najłatwiej określić styl i epokę, np. w planie kościoła romańskiego zobaczymy, gdzie są okna, ale nie zobaczymy ich dokładnej formy. Natomiast jeśli w bryle dostrzeżemy niewielkich rozmiarów biforia (okna przedzielone po środku kolumienką) z łatwością zidentyfikujemy z jakiego okresu pochodzi ta budowla.

Przekrój – rysunek przedstawiający układ elementów architektonicznych w budowli, jak gdybyśmy „zdjęli jedną ze ścian”; z przekrojami budowli mamy do czynienia najrzadziej, ale zdarza się, że występują również na maturze. To właśnie w przekroju widać najlepiej w jakim układzie został zbudowany dany kościół (halowy czy bazylikowy) oraz czy zastosowano jakiś system wzmacniania ścian, np. wspomniany już system łuków odporowych.

W bardziej opisowych zadaniach dotyczących architektury, często znajdziesz dwa lub trzy elementy wizualne, które mają pomóc ci w udzieleniu wyczerpującej odpowiedzi. Najczęściej jest to zdjęcie bryły i plan, czasem pojawia się też widok fasady lub wnętrza.

Ważne: Zawsze zwracaj uwagę na dokładną treść pytania. Jeśli pytanie brzmi „Podaj dwie cechy bryły” a ty wymienisz cechy, których w bryle nie widać, chociaż są w planie (np. krypta lub układ podpór) ta odpowiedź nie będzie uznana!

Fasada i wnętrze

To dwa elementy, które pojawiają się w arkuszach maturalnych równie często, co plany. Oczywiście w większości przypadków, gdy zapamiętujemy jak wygląda bryła danej budowli, zapamiętujemy też fasadę, czyli jej najbardziej reprezentacyjną część, zwykle na froncie. Niestety, bywa że wiemy jak budowla wygląda na zewnątrz, znamy jej plan, ale nie mamy pojęcia o wnętrzach, które nierzadko zostały wykończone później i są już dziełem innych artystów, np. zamek królewski w Warszawie. Dlatego ucząc się architektury, przy tych najważniejszych budowlach zwracaj uwagę również na wnętrza. Podobnie z autorami fasad, ponieważ w znakomitej większości przypadków fasada powstaje na końcu i bywa, że odpowiada za nią już inny architekt!

.

.

Na co szczególnie uważać:

Współpraca wielu artystów oraz zmieniający się fundatorzy

W historii sztuki istnieją budowle, nad którymi pracowano przez wieki a nawet takie, których pierwszy kształt w niczym nie przypominał tego ostatecznego, który znamy dzisiaj. Najlepszym przykładem jest tu bazylika św. Piotra na Watykanie. Pierwsza bazylika wczesnochrześcijańska miała podłużny plan z narteksem i dziedzińcem oraz układ trójnawowy w przeciwieństwie do centralnej bryły na planie krzyża greckiego wpisanego w kwadrat zaproponowanej przez architektów renesansowych. W wypadku tego kościoła możemy mówić o interwencji aż kilku architektów. Podobnie jeśli chodzi o Kaplicę Sykstyńską i jej fundatorów. Kto inny zlecił budowę kaplicy (papież Sykstus IV) a kto inny jej dekoracje (papież Juliusz II).

Budowle wielostylowe i/lub późniejsze przebudowy

Oprócz długich okresów konstrukcyjnych, kiedy to w jednej budowli dostrzegamy wpływy dwóch a czasem nawet trzech różnych tendencji i stylów, w historii sztuki często zdarzają się przebudowy (np. katedra na Wawelu) i późniejsze dobudówki. Zwłaszcza w polskim baroku istniała wyraźna tendencja do „barokizacji” starszych budowli, w wyniku której np. wieże gotyckich budowli otrzymały barokowe hełmy a do korpusów romańskich i gotyckich kościołów dobudowywano barokowe kaplice. Na takie połączenia również należy zwracać uwagę przy nauce i ewentualnym opisie budowli na egzaminie.

.

Neostyle, które do złudzenia przypominają „oryginalne” budowle

Na koniec kilka słów o zjawisku zwanym historyzmem w architekturze, które miało miejsce głównie w XIX wieku i polegało na bezpośrednim czerpaniu inspiracji ze stylów minionych a właściwie ich odtwarzaniu w nowej epoce. Te budowle wyglądającą zwykle tak autentycznie, że trudno uwierzyć, że powstały kilka wieków później i są tylko „kopią” oryginalnego stylu. Oto dwa przykłady: Pałac Westminsterski w Londynie – neogotyk, Opera Garniera w Paryżu – neobarok. Pamiętaj o tym i zanim wpiszesz odpowiedź, sugerując się zdjęciem zadaj sobie pytanie, czy aby przypadkiem nie jest to jakiś neostyl.

.

.