W drugiej części cyklu „Epoka pod lupą” skupimy się na warunkach rozwoju sztuki w średniowieczu. Przedstawię najważniejsze czynniki wywierające wpływ na dzieła sztuki powstałe w tej epoce. Ich znajomość jest szczególnie istotna przy pisaniu wypracowania.

Aby uporządkować wiedzę na temat tego okresu zacznijmy od osi czasu przedstawiającej główne style i ich  cechy.

Technicznie rzecz biorąc sztuka wczesnochrześcijańska należy jeszcze do starożytności, ale pojawia się na tej osi dla podkreślenia cech wspólnych jakie dzieli ze sztuką bizantyjską, czyli rozwijającą się na terenach Wschodniego Cesarstwa Rzymskiego. W Europie Zachodniej w ramach średniowiecza wyróżniamy sztukę przedromańską i dwa style powszechne: romanizm i gotyk.

Jakie są zatem kluczowe czynniki decydujące o tematyce i formie dzieł średniowiecznych? Znajdziesz je poniżej.

.

1. Teocentryzm i dominacja Kościoła katolickiego

Średniowiecze jest nierozdzielnie związane z pojawieniem się religii chrześcijańskiej i jej szybkim rozwojem na terenie Europy. W ciągu kilku wieków, dzięki dużemu wsparciu władzy świeckiej, na czele z tak ważnymi przywódcami jak Konstantyn Wielki, Justynian Wielki czy Karol Wielki, Kościół katolicki zyskuje pozycję dominującą. Ma to natychmiastowe przełożenie na niemal wszystkie sfery życia społecznego w tym na sztukę, która staje się głównym narzędziem propagowania treści religijnych wśród mas. Dominującym poglądem jest wówczas teocentryzm stawiający Boga w centrum zainteresowania i utożsamiający go z najwyższą wartością, której wszystko inne powinno być podporządkowane. W architekturze przekłada się to na szybki rozwój budownictwa sakralnego – powstają świątynie, baptysteria, kaplice, oratoria, czyli wszelkiego rodzaju budowle przeznaczone do krzewienia i praktykowania wiary chrześcijańskiej. Są one wznoszone „na chwałę Boga”, co powoduje, że większość budowniczych pozostaje anonimowa. W tym okresie jednostka pełni rolę służebną względem wyższych idei. Artyści i rzemieślnicy najczęściej pracują w cechach zrzeszających pokrewne warsztaty.

W rzeźbie, malarstwie i rzemiośle wpływ Kościoła katolickiego objawia się poprzez dominację tematyki religijnej, głównie scen biblijnych o charakterze dydaktyczno-moralizatorskim. Mają one na celu przekazywanie niepiśmiennym i nie potrafiącym czytać wiernym treści Starego i Nowego Testamentu oraz pouczanie ich o zasadach moralnych, którymi powinien się kierować dobry chrześcijanin. Popularnym tematem są również hagiografie, czyli żywoty świętych nastawione na dawanie przykładu do naśladowania. Już we wczesnym średniowieczu zaczynają kształtować się tzw. programy ikonograficzne, będące zbiorem zasad dotyczących sposobu przedstawiania postaci biblijnych i rozmieszczania tych przedstawień w przestrzeniach sakralnych.

.

2. Doloryzm i silny kult maryjny

Średniowiecze nie tylko koncentruje się na Bogu, ale także wskazuje na cierpienie jako sposób zbliżenia się do niego i drogę do zbawienia. Chodzi tutaj o cierpienie fizyczne, zadawane sobie przez umartwianie ciała, co pozwala na współodczuwanie z ofiarowującym się za ludzkość Chrystusem. W sztuce nurt dolorystyczny rozwija się w okresie gotyku, zwłaszcza w XIV-XV wieku i manifestuje poprzez bardzo ekspresyjne, werystyczne (skrajnie realistyczne) ukazywanie umęczonego ciała Chrystusa oraz zrozpaczonej Matki Boskiej.

Warto też zwrócić uwagę na fakt, że w sztuce średniowiecza Matka Boska zajmuje szczególne miejsce i niekiedy pełni ważniejszą rolę niż sam Chrystus. Kult maryjny to jedno z najsilniejszych zjawisk występujących w tym okresie i rzutujących na sztukę. Powstają wtedy nowe typy ikonograficzne przedstawiające Marię z Dzieciątkiem lub w innej konfiguracji. Oprócz obecności Matki Boskiej w nurcie dolorystycznym (liczne piety i sceny opłakiwania Chrystusa) należy wyróżnić późnogotycki styl Pięknych Madonn, w którym Maria jest pokazywana w skrajnie odmienny sposób, jako delikatna, młoda i mocno idealizowana.

.

3. Funkcja obronna (w architekturze)

Niewątpliwie cechą wspólną znacznej większości budowli średniowiecznych, zarówno sakralnych, jak i świeckich jest ich obronność. Średniowiecze to czas licznych niepokojów, wojen i najazdów, które wymuszają na budowniczych skupienie na obronności. Stąd występowanie, zwłaszcza w początkowych okresach, grubych murów z niewielką ilością otworów, monumentalnych wież oraz masywnego krenelażu na szczytach budowli. Pod koniec średniowiecza, wraz z nastaniem stylu gotyckiego, bryłowatość i ciężkość budownictwa obronnego powoli ustępują miejsca formom smuklejszym i bardziej dekoracyjnym. Jednak całkowita rezygnacja z elementów obronnych nastąpi dopiero w okresie nowożytności. Przywiązanie do funkcji obronnej jest dużo dłużej widoczne w architekturze miejskiej i świeckiej, o czym świadczy np. popularność zamków warownych, bastionów i innych konstrukcji tego typu.

.

4. Kultura rycerska i rozwój miast

Mimo dominacji Kościoła i nadal ogromnej roli władców w kształtowaniu kultury i sztuki średniowiecza na scenie artystycznej pojawia się także nowy rodzaj mecenatu – mecenat rycerski i mieszczański. Jego rozwój jest szczególnie szybki w okresie gotyku, kiedy to liczne miasta europejskiej rozrastają się i bogacą, co przyczynia się do większego zróżnicowania architektury o funkcji publicznej, np. ratusze, arsenały, pierwsze uczelnie itp. Zamówienia płyną zarówno od miasta, jak i od indywidualnych mieszczan lub bogatych rodów kupieckich fundujących dzieła do kościołów. To ostatnie zjawisko jest mocno związane z devotio moderna, nurtem pobożności rozwijającym się wśród zamożnych mieszczan z północy Europy. W sztuce przełoży się on m.in. na występowanie tzw. realizmu mieszczańskiego.

Jeśli chodzi o rolę rycerstwa w rozwoju sztuki dojrzałego średniowiecza ma ono szczególne zasługi dla wykształcenia się gotyku międzynarodowego, zwanego również kosmopolitycznym. Jest to nurt artystyczny, który powstał w wyniku częstych kontaktów między dworami europejskimi i dużej liczby zamówień składanych właśnie przez przedstawicieli arystokracji i rycerstwa. Dzieła te charakteryzowała kunsztowność wykonania, bogactwo materiałów i barw oraz duża dekoracyjność.

Jak widzisz, średniowiecze to bardzo złożona i wbrew pozorom, niezwykle zróżnicowana epoka. Dlatego właśnie ważne jest, by opisując dzieła z tego okresu potrafić odpowiednio zarysować kontekst ich powstania i odwołać się do konkretnych zjawisk. Miej zawsze na uwadze te opisane powyżej, a już nigdy nie zabraknie ci argumentów. 🙂

***

Jeśli chcesz dowiedzieć się więcej na temat wspomnianych nurtów w sztuce gotyckiej czy licznych funkcji dzieł średniowiecznych zachęcam cię do skorzystania z Vademecum „Matura z historii sztuki”, w którym każdy ze stylów średniowiecznych został dogłębnie omówiony w oddzielnej prezentacji bądź do nauki z moim kursem online „Historia sztuki w pigułce ”. To kompleksowy kurs wideo, który pozwoli ci przyswoić i uporządkować wiedzę ze wszystkich epok, tak jakbyś brał(a) udział w zajęciach indywidualnych ze mną.

 

.