Historia sztuki to jedna z bardziej wymagających dziedzin wiedzy, ponieważ, aby dobrze ją zrozumieć należy posiadać szereg różnych umiejętności, nie tylko technicznych tj. analiza formalna dzieła sztuki, ale także czysto intelektualnych, np. świetna znajomość Biblii, mitologii i szeroko pojętej tradycji kultury. Bez tego drugiego odczytanie treści dzieła i zawartych w nim symboli to czysta zgadywanka, która najczęściej wiedzie nas donikąd. Wspominałam już, o tym we wcześniejszych wpisach dotyczących ikonografii, m.in. w tym na temat atrybutów postaci biblijnych oraz w innych, poświęconych typom ikonograficznym przedstawiania Chrystusa i Marii (jeśli jeszcze ich nie znasz, zachęcam do lektury). W tym tekście chcę pokazać ci jak ważne jest wyćwiczenie umiejętności szybkiego rozpoznawania tematu lub motywu ikonograficznego oraz identyfikowania postaci, które się na nie składają. Ponadto poniżej podsuwam ci listę najważniejszych źródeł ikonograficznych i kulturowych, do których sięgali artyści przez wieki. Lista jest okraszona licznymi przykładami konkretnych dzieł i twórców, aby było ci łatwiej skojarzyć pewne nazwiska z motywami.

Przyjrzyj się zadaniom z dwóch arkuszy maturalnych. Za każdym razem pojawia się pytanie o temat dzieła i źródło ikonograficzne. O ile tematy religijne łatwo rozpoznać (chyba nikt nie pomyli Chrystusa na krzyżu z inną postacią), o tyle z mitologicznymi bywa dużo trudniej. Jeśli ktoś kto słabo zna mitologię nie rozpozna od razu, że w zadaniu po lewej widzimy Apollo i Dafne Berniniego może mieć problem ze zidentyfikowaniem tych postaci. Jeszcze trudniej będzie w zadaniu po prawej, gdzie mamy obraz Salvadora Dali Leda Atomica. Gdy wiemy, że naga kobieta z łabędziem to przedstawienie mitologicznej Ledy i jej kochanka Zeusa, który przybrał postać tego zwierzęcia, rozpoznajemy motyw od razu. W innym wypadku ta postać kompletnie nic nam nie mówi i bardzo łatwo ją pomylić z inną mitologiczną pięknością.

Może się wydawać, że takie zadanie nie zaważy za bardzo na naszym wyniku maturalnym, nawet jeśli nie rozpoznamy tematu i/lub źródła ikonograficznego i stracimy te kilka punktów, ale wiedza z tego zakresu może okazać się dużo ważniejsza, gdy przyjdzie nam wyszukiwać i opisywać dzieła na potrzeby wypracowania. Stąd tak duża rola znajomości źródeł oraz najważniejszych wydarzeń i bohaterów.

Prześledźmy więc do jakich źródeł artyści sięgali najchętniej, a zatem które warto lepiej poznać i przyswoić do matury z historii sztuki.

Biblia to oczywiście najczęściej wykorzystywane źródło ikonograficzne z racji długowiecznej dominacji Kościoła katolickiego w Europie i licznych składanych przez niego zamówień artystycznych. Poza najważniejszymi postaciami tj. Adam i Ewa, Chrystus i Matka Boża, trzeba znać dziesiątki innych, na czele z prorokami gł. Mojżesz, władcami biblijnymi – król Dawid, ewangelistami, ważnymi świętymi, np. św. Piotr, św. Maria Magdalena oraz postaciami-symbolami typu gołębica (Duch Święty) czy wąż (symbol szatana). Dla niektórych są to oczywiste podstawy, dla innych, coś czego po prostu trzeba się nauczyć. Bez względu na wiarę Biblia jest dziedzictwem kulturowym, które po prostu trzeba znać. Przy okazji zachęcam cię do zwracania uwagi na to, co wchodzi w skład Starego Testamentu a co już pojawia się w Nowym, abyś nie musiał się zastanawiać np. skąd pochodzi motyw Hioba i jego żony czy Oblubienicy, podejmowany chociażby przez malarzy z kręgu Prerafaelitów. Należy też umieć rozpoznawać i odróżniać sceny typu Zwiastowanie i Nawiedzenie (w obu występuje młoda Madonna, więc trzeba zwracać szczególną uwagę na postaci, które jej towarzyszą) oraz wiedzieć czym różni się np. Wniebowstąpienie od Wniebowzięcia i kto jest ich głównym bohaterem.

Apokryfy, czyli teksty „ukryte, tajemne”, jak głosi grecki źródłosłów, to księgi o tematyce biblijnej, które nie zostały uznane przez Kościół za natchnione a więc ostatecznie nie weszły do Kanonu Biblii. Z czasem ich znajomość w dużej mierze się zatarła, ale sztuka wczesnochrześcijańska i średniowieczna przez wieki hojnie czerpała z tych opowieści, które często traktowano jako dopełnienie Biblii i chętnie obrazowano we wszelkiego rodzaju przedstawieniach. Szczególnie popularne były apokryfy Nowego Testamentu związane z życiem Marii (kult maryjny był bardzo rozwinięty w okresie średniowiecza) oraz z Narodzinami Jezusa toteż nie brakuje fresków, mozaik i płaskorzeźb o tej tematyce w bazylikach wczesnochrześcijańskich, romańskich i gotyckich. O najciekawszych przedstawieniach apokryficznych można poczytać więcej tutaj.

Hagiografie, czyli żywoty świętych, legendy i opisy dokonywanych przez nich cudów, to kolejne bardzo ważne źródło inspiracji dla twórców dzieł religijnych. Bez nich nie powstałyby tak ważne zabytki jak Drzwi Gnieźnieńskie opowiadające historię życia i męczeństwa św. Wojciecha czy wczesnorenesansowe freski Giotta w bazylice św. Franciszka w Asyżu ukazujące liczne sceny z życia tegoż świętego.

Mitologia jest oczywiście drugim co do znaczenia źródłem ikonograficznym w historii sztuki a jej popularność sięga głębokiej starożytności. Znajomość panteonu bogów greckich, ich atrybutów oraz wzajemnych powiązań jest równie ważna, co znajomość postaci biblijnych. Bez niej nie sposób odróżnić chociażby słynne pary mitologiczne tj. Orfeusz i Eurydyka, Jazon i Medea czy Perseusz i Andromeda. Nieznajomość kontekstu pewnych wydarzeń może spowodować, że błędnie zinterpretujemy dzieło, np. we wspomnianym wyżej przykładzie Apolla i Dafne. Na pierwszy rzut oka można odnieść wrażenie, że rzeźba Berniniego przedstawia bawiących się lub tańczących boga i nimfę, jednak w rzeczywistości jest to pościg – Dafne ucieka przed Apollem i jedynym wybawieniem przed zostaniem schwytaną okazuje się dla niej zamiana w drzewo wawrzynu. To zupełnie zmienia wydźwięk dzieła, nie możemy więc tych informacji zignorować.

Jeszcze jedna, być może oczywista, ale jednak przydatna uwaga: pamiętaj, by nie mieszać postaci z mitologii greckiej i rzymskiej. Nawet jeśli powszechnie wiadomo, że rzymska Wenus jest odpowiednikiem greckiej Afrodyty lepiej trzymać się poprawnego nazewnictwa, co oznacza, że gdy piszemy o rzeźbie Praksytelesa, który był Grekiem, piszemy zawsze o Afrodycie z Knidos (nie o Wenus) a w Rzymie mamy świątynię Westy a nie Hestii itd.

Motywy zaczerpnięte z Biblii, tekstów około biblijnych i mitologii mają największe szanse pojawić się na maturze, ale nie są jedyne. Oprócz nich można wyróżnić szereg innych inspiracji i źródeł kulturowych. Należą do nich m.in.

Wydarzenia historyczne – to oczywiste źródło tematów dla wielu artystów, ale wśród nich można wyróżnić mniej i bardziej istotne. Szczególnie popularne są te, wokół których narosło wiele legend i były naprawdę przełomowe, np. panowanie i podboje Aleksandra Wielkiego (ważna mozaika przedstawiająca bitwę pod Issos), prześladowanie chrześcijan malowane np. przez Henryka Siemiradzkiego, cykl obrazów Rubensa przedstawiających i heroizujących Katarzynę Medycejską, Wielka Rewolucja Francuska, czy podboje i uroczysta sakra Napoleona I malowane przez Jacques’a-Louis’a Davida. Również rewolucja lipcowa 1830 uwieczniona przez Eugène Delacroixa w obrazie Wolność wiodąca lud na barykady (postać walecznej Marianny w czapce frygijskiej ma swoją własną historię i ikonografię!). W Polsce dochodzi do tego cała ikonografia związana z licznymi powstaniami, by wymienić tylko kilka przykładów: grafiki Artura Grottgera i powracający motyw powstańca w obrazach Jacka Malczewskiego. Nie chodzi o umiejętność rozpoznania każdej bitwy i każdego portretu przywódcy, ale te najważniejsze wydarzenia i postaci historyczne należy umieć zidentyfikować.

Utwory literackie stanowiły również dla wielu artystów nieprzebrane źródło inspiracji. W zależności od tendencji epoki niektóre stawały się bardziej popularne, ponieważ lepiej odpowiadały aktualnej mentalności, inne z kolei trwały niezmiennie przez kolejne style i kierunki, powracając w co rusz to nowych realizacjach. Oto najważniejsze z nich:

Tragedie greckie, na czele z dramatami Sofoklesa tj. Antygona i Król Edyp, inspirowały twórców starożytnych i tych okresu klasycyzmu, np. polskiego malarza Antoniego Brodowskiego.

Legendy arturiańskie, czyli opowieści dotyczące króla Artura i rycerzy Okrągłego Stołu, swój renesans w sztukach plastycznych przeżyły w twórczości angielskiej grupy Prerafaelitów oraz niektórych przedstawicieli secesji.

Boska Komedia Dantego Alighieri to dzieło literackie, które prawdopodobnie najmocniej poruszało wyobraźnię kolejnych pokoleń artystów i najbardziej wsiąkło w sztuki plastyczne. Odwołuje się do niego m.in. William Blake w swoich fantazyjnych, pełnych koloru kompozycjach, ale także Eugène Delacroix w poruszającej Barce Dantego – doskonały przykład ujęcia romantycznego czy William Adolphe Bouguereau w obrazie Dante i Wergiliusz w piekle – to z kolei realizacja bardzo akademicka. Następnie temat podejmuje Gustave Doré w cyklu symbolicznych ilustracji ukazujących kolejno Piekło, Czyściec i Raj, a także Salvador Dali.

Utwory Shakespeare’a stanowiły drugie istotne źródło, z którego czerpali liczni artyści, zwłaszcza w XIX wieku. Od Hamleta i Ofelii, przez Lady Makbet po postaci ze Snu nocy letniej – lista dzieł malarskich, które je przedstawiają jest długa i liczy zarówno artystów okresu romantyzmu (np. Füssli, Delacroix), jak i Prerafaelitów oraz twórców późniejszych.

Do innych często powracających motywów należy też danse macabre, czyli taniec śmierci, obecny głównie w późnym średniowieczu i baroku, oraz lubiana przez malarzy rokokowych commedia dell’arte z tak znanymi postaciami jak Pierrot czy Arlekin, do których powraca zresztą później np. Pablo Picasso w okresie różowym.

Koniec końców, wniosek jest jasny: im lepiej znasz Biblię i mitologię oraz orientujesz się w najważniejszych utworach literackich, tym większa szansa, że na maturze poradzisz sobie z ikonografią bez najmniejszego problemu a twoje wypracowanie będzie bogatsze i przyniesie ci maksymalną ilość punktów!

PS: Jeśli chcesz nadrobić braki w szeroko pojętej wiedzy o kulturze i ważnych postaciach oraz symbolach literackich serdecznie polecam zajrzeć do prawdziwej skarbnicy wiedzy na ten temat jaką jest Słownik mitów i tradycji kultury Władysława Kopalińskiego.

.

.

.