Jeśli orientujesz się, jak wygląda arkusz maturalny z historii sztuki lub masz za sobą przynajmniej kilka wpisów z tego bloga, wiesz już, że podstawową umiejętnością maturalną jest analiza dzieła sztuki. Bez niej nie ma szans na wysoki wynik, bo sama wiedza ogólna o stylach w sztuce i znajomość obiektów nie wystarczą, jeśli nie będziesz potrafić przeanalizować dzieła.
W tym artykule opisałam nieco szerzej wszystkie etapy pełnej analizy dzieła sztuki, którą zwykle wykonujemy w ramach wypracowania maturalnego. Dla przypomnienia, poszczególne etapy takiej analizy to:
1) opis dzieła,
2) analiza formalna,
3) analiza ikonograficzna,
4) analiza treści – interpretacja.
W tym wpisie zajmiemy się punktem numer 3, czyli analizą ikonograficzną. Z doświadczenia pracy z uczniami indywidualnymi wiem, że mimo że to analiza formalna jest zwykle największym wyzwaniem, ikonografia również może przysporzyć problemów, gdy nie do końca wiadomo, jak podejść do jej analizy. Przeczytaj tekst do końca a dowiesz się, dlaczego analiza ikonograficzna jest ważna, w których miejscach w arkuszu występuje i jaką rolę odgrywa w wypracowaniu.
Analiza ikonograficzna dzieła w części testowej
Poniżej znajdziesz przykładowe zadania z arkuszy maturalnych z ostatnich trzech lat, w których konieczna jest znajomość ikonografii, typów i źródeł ikonograficznych. W praktyce w zadaniach testowych analiza ikonograficzna sprowadza się do rozpoznania kluczowych postaci i scen, aby podać właściwą odpowiedź. Odpowiednie zidentyfikowanie postaci pomoże ci wskazać źródło ikonograficzne, czyli tekst kultury, z którego pochodzą. Żeby to było możliwe musisz dobrze znać lub chociaż orientować się w najważniejszych tekstach kultury i kojarzyć ich kluczowych bohaterów. Spójrz na poniższe zadanie:
W dziele A naszym zadaniem jest rozpoznanie postaci kobiecej po lewej. Sama postać jednak nie powie nam zbyt wiele. Aby rozszyfrować zagadkę należy przeanalizować całą scenę. Młoda kobieta trzyma na ramieniu miecz, a stojąca obok niej służąca w żółtej sukni ma w rękach kosz ze ściętą głową mężczyzny, na białym materiale widać jego krew. Rozpoznaliśmy więc atrybuty postaci tj. miecz i ścięta głowa.
Kolejnym etapem jest skojarzenie o jakie wydarzenie może chodzić i w jakim tekście kultury zostało ono opisane. Tutaj wkracza wiedza ogólna, że w taki sposób przedstawiano starotestamentową Judytę, która w bohaterski sposób ocaliła swoje miasto przed najazdem wojsk asyryjskich, zakradając się do obozu wroga i ścinając głowę dowódcy Asyryjczyków – Holofernesa. Zatem postać z mieczem to Judyta a źródło ikonograficzne to Biblia / Pismo Święte (możesz też podać bardziej konkretnie: Stary Testament / Księga Judyty).
W przypadku dzieła B analiza powinna iść tym samym torem. W skrócie wyglądałaby tak: mamy dwie postaci – młodą kobietę i młodego mężczyznę. Mężczyzna goni uciekającą przerażoną kobietę, której nogi zamieniają się w pień drzewa a ręce w gałęzie. To mitologiczna Dafne, którą ojciec (jeden z bogów) uratował w ten sposób przed napastliwym Apollem. Postać wskazana w zadaniu strzałką to zatem Apollo a jako źródło ikonograficzne należy podać mitologię grecką lub rzymską. Po raz kolejny nie same postaci a ich atrybuty i symbole obecne w dziele naprowadziły nas na dobry trop.
Bardzo podobnie wygląda to zadanie. Przyjrzyj się przedstawionym postaciom i spróbuj rozszyfrować o kogo może chodzić. Odpowiedzi znajdziesz na dole strony. 🙂
Zwróć uwagę, że przy tego typu zadaniach nie ma pytania o rozpoznanie dzieła, podanie tytułu czy autora. Wręcz przeciwnie, bardzo często pojawiają się dzieła spoza kanonu maturalnego, których możesz nie znać. Chodzi o sprawdzenie twojej wiedzy z zakresu ikonografii, umiejętność rozpoznawania scen i postaci po atrybutach. Dlatego właśnie w nauce historii sztuki nie ma sensu zakuwanie jak największej ilości dzieł. Liczy się rozumienie sztuki w szerszym kontekście a najlepszą metodą jest nauka oparta o dogłębną analizę dzieła.
Spójrzmy jeszcze na to zadanie z arkusza maturalnego z historii sztuki z 2022 roku. Podano w nim cztery reprodukcje dzieł religijnych. Zadaniem osoby piszącej egzamin było określenie stylu wszystkich dzieł oraz uzupełnienie tabeli poprzez wskazanie dzieł, o których mowa. Dwa z trzech wierszy dotyczyły ikonografii. Aby wiedzieć, które z dzieł „przedstawia temat pasyjny” należy rozumieć o jaką, a właściwie czyją, pasję chodzi i jakie sceny się na nią składają. Oczywiście mowa o pasji, czyli męce Chrystusa i scenie opłakiwania po zdjęciu z krzyża ukazanej w dziele D.
W ostatnim wierszu tabeli pada pytanie, o to, w którym z dzieł Chrystus został ukazany jako Pantokrator i tutaj niezbędna jest znajomość tzw. typów ikonograficznych, inaczej mówiąc stałych sposobów przedstawiania postaci funkcjonujących w historii sztuki. Chrystusa Pantokratora rozpoznajemy po tym, że prawą dłonią błogosławi a w lewej trzyma Pismo Święte i tak właśnie został przedstawiony w dziele A. Więcej o ikonografii Chrystusa oraz o przedstawieniach Męki Pańskiej przeczytasz tutaj.
Powyżej ostatni przykład zadania, tym razem otwartego, w którym jeden z podpunktów odnosi się do ikonografii. W tym zadaniu należało podać imiona trzech postaci – poza Chrystusem – które występują w obrazie. Jak widzisz znowu potrzebna jest nieco bardziej szczegółowa znajomość Biblii i ikonografii świętych. Jeśli potrzebujesz odświeżenia informacji na temat ikonografii malarstwa religijnego w tym wpisie zebrałam najpopularniejsze tematy i postaci biblijne.
Analiza ikonograficzna dzieła w wypracowaniu
Gdy pytania z zakresu ikonografii pojawiają się w części testowej matury zwykle są raczej zdawkowe i przynoszą niewiele punktów. Inaczej jest jednak w wypracowaniu, w którym poprawna analiza ikonograficzna ze wskazaniem na atrybuty postaci i umiejscowieniem sceny w kontekście (oczywiści w powiązaniu z analizą formalną) może przynieść ci dużo korzyści i automatycznie wywindować je na pułap 17-20 punktów. Niestety działa to też w drugą stronę. Nawet jeśli dobrze przeanalizujesz formę dzieła, ale z powodu braku znajomości ikonografii użyjesz nieodpowiedniego przykładu lub źle przedstawisz ikonografię twoje wypracowanie mocno na tym ucierpi. Brak analizy ikonograficznej to też coś, co spowoduje, że wypracowanie będzie niepełne i stracisz szansę na wysoki wynik. Dlatego nie zapominaj o analizie ikonograficznej!
Jak bardzo rozwinięta powinna być analiza ikonograficzna dzieła w wypracowaniu? Wcale nie chodzi o rozłożenie każdego elementu na części pierwsze, zwłaszcza w dziełach wieloelementowych, gdzie ikonografia może być bardzo skomplikowana. Zwykle dwa-trzy zdania na temat ikonografii wystarczą. Możesz też te informacje umiejętnie połączyć z analizą formalną. Zobaczmy na przykładzie. Dla odmiany niech będzie to temat mitologiczny.
Jeśli wybierzesz do swojego tematu „Wiosnę” Sandra Botticellego fragment twojej analizy może brzmieć tak:
Jest to kompozycja złożona, wielopostaciowa, której centrum stanowi Wenus ukazana statycznie w pozie pełnej gracji. Wokół niej, na pierwszym planie, zostały przedstawione postaci w lekkim ruchu. Kompozycja jest dwuplanowa, na drugim planie występuje szczegółowo oddana bujna roślinność zwiastująca nadejście wiosny. Kolorystyka obrazu…
Powyżej mamy bardzo dobry przykład częściowej analizy formalnej dzieła, skupiającej się głównie na kompozycji, ale wzmianek o ikonografii jest tu jak na lekarstwo. Z imienia pojawia się tylko Wenus, podczas gdy ten sam fragment mógłby wyglądać na przykład w ten sposób:
Jest to kompozycja złożona, wielopostaciowa, której centrum stanowi Wenus ukazana statycznie w pozie pełnej gracji. Po prawej stronie kompozycji została przedstawiona Flora w kwiecistej szacie sypiąca kwiaty pod stopy Wenus oraz nimfa Chloris i błękitny Zefir. Obie postaci żeńskie są utożsamiane z wiosną i odradzającą się natura. Po lewej widoczne są Trzy Gracje ukazane w delikatnym pląsie oraz Merkury wznoszący rękę ku bujnej roślinności. Nad głową Wenus unosi się bóg miłości Kupidyn gotowy swoją strzałą rozbudzić nowe uczucie. Kompozycja jest dwuplanowa… Kolorystyka obrazu…
W tej wersji mamy dużo więcej analizy ikonograficznej, która cały czas nawiązuje do tematu dzieła. W ten sposób nie tylko pokazujemy, że znamy inne postaci mitologiczne niż tylko Wenus, ale jednocześnie kierujemy analizę w stronę interpretacji dzieła, którą powinien zakończyć się każdy akapit wypracowania.
Nie oznacza to oczywiście, że musisz wspomnieć o każdej z postaci występujących na obrazie. Równie dobrze samo opisanie centrum obrazu z włączeniem Flory i Trzech Gracji może być wystarczające, by nieco rozbudować analizę ikonograficzną tego dzieła, ale staraj się zawsze wskazać jak najwięcej tropów, postaci i symboli, które dostrzegasz.
.
*Odpowiedzi do zadania 3 z dwiema postaciami do rozpoznania: A) Herkules / Herakles (siłacz z maczugą walczący z Hydrą), B) św. Jerzy (rycerz na koniu zabijający smoka)